Мақалада Шығыс Қазақстан өңірінен жинақталған жер-су аттары мен Алтай өңірі, Баян Өлгей аймағына жасалған экспедиция негізінде қол жеткізген ономастикалық номендер салыстырмалы- тарихи, диахрониялық, этимологиялық тұрғыдан қарастырылады. Топонимдердің алтайлық, ежелгі түркілік ортақ түбірлері анықталып, лексика-семантикалық белгілері ажыратылады. Жалпы алтай тілдеріне тән ономастикалық белгілер мен түркі тілдерінің ономастикалық белгілері салыстырылады. Сонымен қатар, жер-су атауларының жасалу жолдарына сипаттама беріледі. Өңір топонимдерінің жасалу жолдарындағы ортақ белгілер анықталады. Ортақ белгілерге сүйене отырып, жер-су атауларының қалыптасуындағы жалпы алтайлық және көне түркілік негіздер ажыратылады. Нәтижесінде, тілге тиек болған Шығыс Қазақстан, Таулы Алтай, Баян Өлгей өңірлерінде қолданыс тапқан жер-су атауларының ұқастықтары мен айрмашылықтары олардың қалыптасу кезеңдерімен тығыз байланыстылығы анықтаталды.

https://doi.org/10.48081/HUZC3477

2020

Выпуск 3

Мақалада тарихи фонетикаға байланысты бұрын-соңды зерттелмеген тың мәселе көтеріледі. ХІХ ғасырдағы түркі тілдеріндегі s, š, z, ž дауыссыз дыбыстар тіркесімінің сөз басында қолданылу ерекшелігі туралы айтылып, оның қазіргі қазақ тіліндегі көрінісіне талдау жасалады. Көтеріліп отырған мәселе Брюке, Сиеверс, Лепсиус, Радлов еңбектеріне сүйене отырып қарастырылады. Зерттеу жұмысына нысан етіп алынып отырған с-ш дыбыстарының түркі тілдерінде алмаса қолданылу заңдылығы сөз етіледі. Қыпшақ-ноғай тобындағы тілдердің басқа көптеген түркі тілдерінен ерекшеленетін басты бір фонетикалық белгінің бірі «ш» дыбысының жиі қолданылуы болып табылады. Қазақ тілінде «с» дыбысы қолданылатын орында бірқатар түркі тілдерінде тек сөз басында ғана емес, сөз ортасы мен аяғында да «ш» дыбысы қолданылады. Авторлардың айтуынша, қазіргі қазақ әдеби тілі мен говорларына көз жүгіртсек, бір тілдің өзінде түркі тіліне бейімді с<ш алмасуларын аңғаруға болады. Тіпті кейбір с-ш алмасуы ауызекі тілде де, әдеби тілде де қатар да қолданылу фактілерінің болуы нақты мысалдармен тұжырымдалады. Көркем әдебиетте олардың, керсінше, яғни «ш» дыбысының орнына «с» дыбысының қолданылатынынына көңіл аудартады. Қазақ тілінде сөз басында «ш» дыбысы қолданылатын орында басқа түркі тілдерінде қандай дыбыстар жұмсалатыны сөз болады.

https://doi.org/10.48081/LBRM9638

2020

Выпуск 3

Берілген мақалада ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі экзегетикалық дәстүрдің ерекшелігі мен жеке шығармашылық ақындардың дастандарына әсері туралы айтылады. Қазақ әдебиетінің тарихын зерттеуде әдеби мұрадағы дін негіздерін насихаттау, түсіндіру бағытындағы шығармалар ұзақ жылдар бойы қисынсыз айыпталып, шетқақпайланып, көркемдік өрістегі елеулі бағыт мәнінде ғылыми айналымға тартылмай келеді. Мәселені түбегейлі зерделеуге кезеңдік саяси-идеологиялық ұстанымдар елеулі ықпал етті. М. Әуезовтың ХІХ ғасыр әдебиетін экзегетикалық тұрғыдан зерделеуі де қарастырылады. Бұл мақаланың негізгі мақсаты қазақ әдебиетінің тарихындағы мейлінше өнімді шығармашылық дәуір – ХІХ ғасырдағы әдеби мұраның өзекті мазмұнын құраған экзегетикалық дәстүрді тарихи алғышарттар, көркемдік негіз, ұстанымдар ауқымында тануды ғылыми зерттеуге тарту қисындарын пысықтау бағыттарымен айқындалады. Қазақ әдебиетінің бай мазмұндағы елеулі желі – діни- ағартушылық бағыттың ХІХ ғасырдағы көркемдік өрісі тұрғысында тың пайымдаулар жасалған.

https://doi.org/10.48081/GMBI4219

2020

Выпуск 3

Бұл мақалада М. Мұсағитовтың поэзиялық шығармасы алғаш рет сөз болып отыр. Әдебиеттанушы ғалымның еңбектері тарқатылып, шығармаларындағы сыршылдық пен азаматтық өлеңдеріне талдау жүргізіледі. Аталған тақырыптағы өлеңдерінің өзіне дейінгі шығармалармен үндестігі баяндалады. Сондай-ақ, ол өлеңдердің қазіргі уақыт талаптарына сәйкес келіп, өз мән- мағынасын барынша сақтап қалғандығы бекітіле түседі. Мақалада ақын М. Мұсағитовтың өткен ғасырдың отызыншы жылдарындағы ақындармен сабақтастығы нақты мысалдар арқылы дәлелденеді. Әсіресе, М. Жұмабаев шығармашылығымен идея, тақырып, мазмұн жағынан жақындығы екі жақты өлеңдерін талдау арқылы түсіндіріледі. Сонымен қатар мақалада А. Байтұрсынұлы, С. Сейфулин бейнесін ашарлық тұжырымдар бар. Әрі бұлардың барлығы ғылыми пайымдаулар арқылы тиянақталып отырады. Мақаланың жеке тұлғаның шығармашылығын танытудағы рөлі басым. Әрі есімі ұмытыла бастаған М. Мұсағитовтың өлеңдерін бүгінгі ұрпақ санасына жеткізуді көздейді.

https://doi.org/10.48081/OBJN4160

2020

Выпуск 3

Бұл мақалада алашшыл қазақ әдебиетінің классигі Ахмет Байтұрсыновтың аудармашылық өнерінің әлеуметтік қырлары қаратырылған. И. А. Крылов мысалдарының Абай аударған нұсқаларымен салыстыру жасалған. Абай аудармаларының негізгі сипаты эстетикалық басымдыққа ие болса, Ахмет Байтұрсынов аудармалары танымдық, моральдық сипатқа ие. Абай И. Крылов мысалдарының көркемдік жағына баса назар аударса, А. Байтұрсынов оның әлеуметтік тақырыптарды қозғаған шығармаларына көңіл бөледі. Осының негізінде Абай мен А. Байтұрсынов аудармаларының түпнұсқа мен аударма арасындағы дәлдік пен мазмұндық айырмашылықтарына талдау жасалған. Абай мен А. Байтұрсынов аудармаларына эстетикалық, моральдық, танымдық сипат тұрғысынан талданған

https://doi.org/10.48081/REDZ1500

2020

Выпуск 3

Тілімізде көкейге қонымды, көркем орамды алуан түрлі тұрақты сөз тіркестері көп-ақ. Тіл қазынасына жататын қат-қабат тіркес, тізбектерді халық орынды пайдаланады. Мақал-мәтелдермен пара- пар келетін бұл сөз орамдарын жоғары бағалап, оларды қастерлей сақтап келеді. Сол сан-салалы сөз орамдарын жинап, бір ізге түсірудің маңызы зор. Мақалада көркем шығармаға ерекше көрік беретін тұрақты тіркестер талданған. Окказионализмдерге ғылыми тұрғыдан сипаттама берілген. Ақын М. Жұмабаевтың тұрақты тіркестерді түрлендіріп, өзіндік авторлық тіркестерді ұсынғаны қарастырылған. Авторлық тіркестер, яғни, окказионализмдердің шығармадағы рөлі айқындалған. Олардың мән-маңызы сарапталған. Қазақтың көркем сөзінің құдіреті танылған. Окказионализмдердің ерекшелігі шығарма контексіне сай талданған. Ақын қолданған тіркестер шығармаға ерекше өң бергені сарапталған. Сонымен қатар, М. Жұмабаевтың авторлық тіркестерді қандай мақсатта қолданғаны талданған.

https://doi.org/10.48081/PMON6377

2020

Выпуск 3

Мақалада Р. Тоқтаровтың «Абайдың жұмбағы» романындағы тартыс пен кейіпкерлер жүйесі зерделеніп, туындыдағы тарихи шындық пен көркемдік шешімінің ара қатынасы ашып көрсетілген. Тарихи оқиғаны, тарихи тұлғаны сомдауда көркем прозамызда тамаша үлгі – М. Әуезов дәстүрі бар еді. Ұлы суреткердің қаламынан туған «Абай жолы» роман-эпопеясы – қазақ әдебиетін әлемдік деңгейге көтерумен бірге ұлттық әдебиетте өміршең дәстүр қалыптастырды. Өзінің шығармашылық жолында оннан астам роман жазған Рамазан Тоқтаров аса күрделі де қиын, көтерер жүгі орасан зор тақырып – Абай тақырыбына барды. Жазушы Абай туралы үлкен туындысына роман-хамса деген атау берді. Сөйтіп қарымды қаламгер қазақ әдебиетіне үлкен жаңалық енгізді. Суреткер мұрағат құжаттарында кездесетін құрғақ деректерді қайталаумен шектеліп қалмай, Абай өміріндегі тарихи шындыққа сәйкес келетін деректерді шеберлікпен көркемдік дәрежеге көтере алған. Бұл – тарихи шындықты, тарихи тұлғаны қазіргі заман тұрғысынан танып, бағалағанын айқындайды. Ол дүниеге әкелген «Абайдың жұмбағы» романы – жанр талаптарына толығымен жауап беретін көркем туынды. «Абайдың жұмбағы» романы – өз алдына жекелей қарастырып, жүйелі зерттеуді қажет ететін туынды. Мақалада осы мәселеге назар аударылған.

https://doi.org/10.48081/XREL4079

2020

Выпуск 3