Бұл мақалада түркі тілдері қыпшақ бұтағына кіретін қазақ және қарақалпақ тілдеріндегі ортақ сөздердің семантизациялануы қарастырылды. Мағыналық айырмашылықтар мен ұқсастықтарды дәлелдеу үшін «көз», «сана», «бас» сөздеріне аталған тілдер бойынша семантикалық талдау жасалды. Түсіндірмелі сөздіктердегі мағыналарын сипаттай отырып, мағыналық әлемі талданды, кейбіріне көркем шығармалардан мысалдар беру арқылы дәлелденді. Семантикалық талдау бір тілде ғана емес түркі тілдері әрі оның ішінде қазақ және қарақалпақ тілдеріне салыстырмалы зерттеу жасалғандығы мақаланың өзектілігін көрсетеді. Себебі бүгінде салыстырмалы-тарихи тіл білімі ғылыми зерттеулерді қажет ететін салалардың бірі. Зерттеу жұмысының нәтижесі ретінде ортақ сөздердің семантикалық табиғаты әрдайым дамып отырғандығын, бір тілдегі мағына екіншісінде кеңейгенін не тарылғанын, я болмаса мүлде өзгергенін байқадық. Бірақ тілде қандай өзгеріс болса да аталған тілдердегі сөздер өзінің түркілік түпкі негізін сақтап қалған. Кейбір сөздердің мүлде жаңа мағынаға ие болып тілдің лексикалық қорын ұлғайтқанын және сөзді жаңаша дамытқанын анықтадық. Сөздің мағыналық дамуын талдау арқылы сөз тарихына, этимологиясына, ұлттың болмысына бойлай аламыз. Сондықтан да тіл білімінде семантика саласын зерттеу зор маңызға ие.

https://doi.org/10.48081/EBHM4761

2024

Выпуск 2

Мектеп оқулықтарының терминдері, олардың бірізділігі, терминологиялық талаптарға сәйкестігі, оқушыларға ақпаратты жүйелі берудегі терминдерді бірізді қолданудың маңыздылығы, қызметі, орны талқыланып жүрген өзекті мәселелерді қатарына жатады. Осы мақсатта 1-6-сыныптардағы «Жаратылыстану», «Математика», «Информатика» пәндерінің оқулықтарына, терминдердің қолданысына, ерекшеліктеріне және терминдерден тыс жалпы қолданыстағы сөздерді бірізді, жүйелі қолдану жағдайына талдау жасалып, баға беруге ұмтылыс жасалады. Ақпараттың жүйелі берілуі үшін қайсыбір қолданыстардың бірізді берілуі маңызды. Бұл, әсіресе, оқулықтар үшін ерекше талаптың бірі. Ал, жаратылыстану ғылымдарына, оның ішінде математикаға ұғымдардың, жүйенің ретті болуы, ретті берілуі тән. Нақ осы мәселе нормативтік құжаттар үшін де, оқулықтар үшін де өзекті болып отыр. Оқулықтардағы терминдердің, сөз қолданыстарының бірізді қолданылуын, лингвистикалық-педагогикалық талаптарға сәйкестігін талдап, бірізді қолданылмағандарын айқындау, оның себептерін анықтау оқулықтардың сапасын терминдік қолданыстар тұрғысынан сапасын арттыруға мүмкіндік беруі ықтимал. Бұқаралық пікірлердің үдерісімен оқулық терминологиясын жалпы сынамай, нақты көз жеткізу – практика үшін, оқулық жазу практикасы үшін қажетті зерттеу, талдау жұмысы. Талдау жұмыстарының негізінде терминдердің қолданысына, оларды жүйеге келтіруге қатысты тиісті ұсыныстар жасалады.

https://doi.org/10.48081/WCJE2533

2024

Выпуск 2

Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін құрамындағы біраз мемлекет тәуелсіздікке қол жеткізіп, тілдері мемлекеттік мәртебеге ие болып, біртіндеп терминологиялық тілдің де дамуына жол ашылды. Терминдердің көп бөлігі орыс тілінен еніп, тіпті аударылмай алынғанымен қоймай, қабылдаушы (қазақ) тілінің фонетикалық ерекшеліктеріне бейімделмей өткені мәлім. Қалыптасқан кеңестік идеологияның нәтижесінде қоғамның ажырамас бөлігіне айнала алмай, тіпті назардан тыс қалған салалардың бірі дін болды. Аталмыш саланың терминологиялық жүйесінің де тәуелсіздік алғаннан кейін де бірден қалыптасып кетуі екі талай еді. Сәйкесінше, мемлекетте діннің «тыйым» салынған салаға айналуы тілінің де діни терминологиясының дамымауына әкеледі. Дін саласы, оның ішінде ислам дініне қатысты терминдердің тек базалық ұғымдарға қатысты бөлігі философия аясында қарастырылды. Қазір болса, дінтану, тіпті исламтану салалары ажыратылып, жоғары оқу орындарында арнайы білім беру бағдарламалары аясында мамандар да даярлана бастады. Дін саласының қоғамның кілт салаларының біріне айналуымен, бұл саланың терминологиялық тілінің де қалыптасуы мен дамуына әкеліп, теориялық зерттеулерден бөлек, практикалық, атап айтқанда қолданбалы сипаттағы еңбектер – сөздіктер де шығарыла бастады. Бұл мақалада қазақ тіліндегі діни лексикографиялық еңбектер қарастырылып, ерекшеліктері сипатталады.

https://doi.org/10.48081/CWOH1868

2024

Выпуск 2

АБАЙ СӨЗІ ЖӘНЕ АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ Мақалада Абай сөзінің текстологиясы лексикалық-семантикалық және синтаксистік-компаративтік мағыналық бірлік ретінде қарастырылады. Осы арада «Абай сөзі» деген сөз тіркесі ұлы ойшылдың айтқан-түйген, жазған-сызған, ұстаған-нұсқаған асыл мұрасын түгелімен қамтитынын еске сала кеткеніміз ләзім. Абай мұрасын текстологиялық тұрғыдан талдап-тексеру жұмысының әлі тиянақталып бітпегені өз алдына, оның біршама тізбеленіп-түгенделген, қолда бар, бірегей материалдарының мәтіндерін жіті қарап, зерттеп-зерделеп болған соң оларды хрестоматиялық, канондық мәтінге айналдыру жұмыстарына да дұрыс көңіл бөлген жөн. Мәселенің мәнісі мен мақсатына қарай кез-келген сөзді жеке алып, оған морфологиялық, семиологиялық, лексикалық-семантикалық талдау жасауға да, дидактикалық деңгейде жалпы түйін түюге де болар еді. Алайда, алдын-ала қамдаған амалың, тиянақтаулы теориялық таным-түсінігің, тәлім-тәсілің Абай сөзіне жүрмейді. Мұнда бәрі керісінше: Абай мәтіні мызғымайды, сөзі сені «сызғылайды»! «Сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел» дейді Абай. Мұндайда мәтінтануды мойындамасқа ылажың қалмайды. Өкінішке қарай, мәтінтану мен салыстырмалы лингвистика қазақ әдебиеттану, тілтану ғылымдарында дамуды талап етеді. Осы мақаладағы алға қойған мақсат та – Абайдың екі өлеңіндегі екі сөзді оның басқа нұсқаларымен салыстыра қарастырып, кешенді талдау арқылы нәтижеге қол жеткізу. СЛОВА АБАЯ И АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ В статье текстология слов Абая рассматривается как лексико-семантическая и синтаксико-сопоставительная единица значения. Здесь стоит напомнить, что словосочетание «слова Абая» включает в себя все бесценное наследие великого мыслителя, то, что он говорил, писал, чему учил. Само собой разумеется, что работа по текстологическому анализу наследия Абая еще не завершена, после тщательного изучения текстов имеющихся уникальных материалов, необходимо уделить должное внимание тому,чтобы они были каталогизированы и инвентаризированы, работе по превращению их вхрестоматийный, канонический текст. В зависимости от смысла и цели задачи можно было бы взять любое слово в отдельности и произвести его морфологический, семиологический, лексико-семантический анализ, сделать общий итог на дидактическом уровне. Однако заранее подготовленная методика, теоретические знания и методики не соответствуют словам Абая. Здесь все наоборот: текст Абая не шелохнется, слова его вас «задевают»! «Слова исправлены, слушатель, исправься и ты », — говорит Абай. В этом случае нет возможности не признать текстологию. К сожалению, в казахском литературоведении и языкознании требуются в дальнейшем развитии текстология и сравнительная лингвистика. Цель данной статьи – сравнить два слова в двух стихотворениях Абая с другими версиями и путем комплексного анализа добиться результата. THE WORDS OF ABAY AND AKHMET BAITURSYNULY In the article, the textology of the words of Abay is considered as a lexical-semantic and syntactic-comparative unit of meaning. It is worth recalling here that the phrase "The words of Abay" includes all the valuable heritage of the great thinker, what he said, wrote, what he taught. It goes without saying that the work on the textual analysis of Abai's heritage has not yet been completed, after a thorough study of the texts of the unique materials which are available, it is necessary to pay due attention to ensuring that they are cataloged and inventoried, to work on turning them into a canonical text. Depending on the meaning and purpose of the task, one could take any word separately and make its morphological, semiological, lexico-semantic analysis, and make a general result at the didactic level. However, the previously prepared methodology, theoretical knowledge and methods do not correspond to the words of Abay. Here, everything is the other way around: Abay's text does not move, his words “hurt” you! “The words have been corrected, listener, correct yourself too,” says Abai. In this case, there is no possibility of not recognizing textology. Unfortunately, textual criticism and comparative linguistics require the development of Kazakh literary criticism and linguistics. The purpose of this article is to compare two words in two poems by Abai with other versions and achieve a result through a comprehensive analysis.

https://doi.org/10.48081/FOII8016

2024

Выпуск 2

Шешендік сөз үлгілері фольклор жанры болуымен қатар ХХ ғасыр қазақ прозасында жазушының көркемдік мақсаттарына сай сәтті қолданылып келді. Мақалада шешендік сөздердің әдебиеттегі алуан сипаттары мен көркемдік қызметі, әсіресе, шешендік сөздердің тарихи романдардағы қолданылу көріністері талданады. Мақалада шешендік сөздердің қолданылу ерекшеліктері оның табиғатынан, ұлттық ерекшелігінен туындайтыны тұжырымдалады. Ж.Аймауытовтың «Күнікейдің жазығы», Ғ.Мүсіреповтің «Ұлпан», І.Есенберлиннің «Көшпенділер», С.Сматаевтың «Елім-ай», Ж.Ахмади «Құн» т.б. шығармаларындағы шешендік сөз шиырлары қарастырылады. Сонымен бірге жазушылар әдеби туындаларында би-шешендер мұраларын, олардан қалған қанатты сөздерді, сөз тіркестерін, мақал-мәтелдерді дайын форма күйінде өзгеріссіз қолданатыны да пайымдалады. Қазақ қаламгерлерінің көпшілігінің шығармаларында ұшырасатын мұндай дайын үлгілерді түрлі көркемдік, тарихи, шығармашылық талаптардың үдесінен шығу мақсатында пайдаланады. Тарихи романдарда халық санасына мықтап орныққан, ел аузындағы деректер арқылы көпшілікке кеңінен таныс айтулы қайраткерлердің, хандардың, батырлардың, абыз-ақсақалдардың, би-шешендердің бейнелерін қайта жаңғырту үрдісі жиі ұшырасады. Сол үшін халық жадындағы сюжеттерді, тұлғалармен байланысты оқиға желілерін, тарихи деректерді қаламгерлер жаңа шығарма аясында, соның көркемдік талаптарына сай игереді. Мақалада қаламгерлердің шешендік сөздердің айтылу мақамын, өлшем бірліктерін, сөз ырғағын, ой ағысын шынайы беру үшін кейіпкерлердің нақышына келтіре сөйлеу, ауызекі сөйлеу дәстүрінің ерекшелігін бейнелеу мақсатында саналы түрде қолданатыны тұжырымдалады.

https://doi.org/10.48081/NXZZ4779

2024

Выпуск 2

Аталмыш мақалада Жүсіпбек Аймауытовтың «Қартқожа» романындағы тарихи, әлеуметтік саяси кезеңіндегі қарапайым қазақ шаруасының күйін эпикалық үлгіде көркем бейнелеген шығармашылық шеберлігі мен авторлық позициясы қарастырылады. Сонымен қатар төңкеріс алдындағы және әлеуметтік қақтығыстар кезіндегі қазақ шаруасының тіршілігі, кейінгі талпыныстары мен тартыстары, сондай-ақ қоғамдық теңсіздікті ұғынып, әділетсіздіктің себептеріне ой жіберуіндегі нанымды бейнелерінің характерлеріне, мінез болмыстарына көркемдік талдау жасалынады. Шығарма тарихтың осы бір тауқыметті кезеңінің шындығын жасырмай, шынайы суреттей алуымен де бағалы. Жазушының романдағы тіл образдылығы, ой дәлдігі және сюжеттік құрылымдарды суреттеудегі шеберлігіне баға беріледі, жазушы шеберлігін айқындап, стиль ерекшелігін даралай түсетін суреткерлік қабілеті мен образ жасаудағы шығармашылық ерекшелігіі сөз болады. Жазушы ерекшелігі – тұлғаның жеке басының қасиет, мінезіне емес, шығармашылық психологясына, көркем ойларын жеткізудегі өзгеге ұқсатпай салған соқпағы мен стильдік көп палитрлі таңбасында қарастырылады.Жазушының айқын қолтаңбасын, даралығын танытатын қажетті шарт, яғни хас белгі – суреткер парасатының ұшандығы, дарын қуатының молдығын таныту мақсаты қойылады. Жазушының көркем жасампаздыққа әкелген яғни, өз шығармаларында қолданған түрлі шеберлік әдістері – кейіпкер тұлғасын, автор көзқарасын тереңдете түсетін психологиялық сараптаулар, деталь шындығы, өмір құбылысын суреттеудегі ықшамдылық, жинақылық, шешендік бәрі-бәрі ұштаса келіп жазушы шеберлігін, өзіне тән ерекшеліктерін танытатын белгілер ме, фактілер жиынтығы анықталады.

https://doi.org/10.48081/MJOD1976

2024

Выпуск 2

Аталмыш мақалада фольклорист-ғалым Бекмұрат Уахатовтың халық өлеңдерінің бір түрі – наным-сенім жырлары әдеби-этнографиялық, типологиялық негіздегі ғылыми тұрғыда терең әрі жан-жақты салыстырмалы түрде зерделенген жөніндегі еңбегі туралы мәселе қарастырылады. Ел ауызында халқымыздың құндылықтарының тамаша үлгісі ретінде айтыла бастаған наным-сенімге байланысты халық өлеңдерінің алғашқы шығу кезеңдері, таралуы, түр-түрге бөлінуі туралы ғалым еңбегінің ерекшеліктеріне талдау жасалынады. Сонымен қатар Бекмұрат Уахатовтың халық өлеңдері функционалдық, тақырыптық, көркемдік ерекшеліктерін өзіндік пайымдауымен, айқындаудағы еңбегіне баға беріледі. Өзге ұлт халықтарының өлең үлгілерімен жаңаша көзқараспен салыстырылып, типологиялық өзгешеліктерімен ұқсастықтары анықталады, идеялық-көркемдік ерекшеліктері ашылады. Наным-сенім жырлары – ислам дінінен арғы ескі дәірлерде туып, біздің заманымызға көп өзгеріспен, көркемдік құбылыспен жеткен фольклорлық поэтикалық дүниелердің бірі. Зерттеушінің наным-сенім сарынындағы жырлардың ең негізгі мотиві, тұрақты тұжырым ұстанымы, халықтық идеясының тақырыптық-жанрлық сипатын анықтаудағы еңбегі зерттеу нысанына алынады. Мазмұн жағынан жақындығы, жаңа ойлармен сюжеттердің берілу тәсілдері, сыртқы түр формасы, ұйқас түрлері және лингвистикалық құрылым ерекшеліктеріне көңіл бөлінеді. Халықтың ескілікті ұғым-нанымы бойынша жинақталған халық өлеңдерінің жиналу, категорияларға бөліну, өлең ұйқасының ішкі мағына қарай жіктелу табиғаты танылады.

https://doi.org/10.48081/XLKB2578

2024

Выпуск 2

Бұл мақалада Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармаларындағы ұлттық идея мәселесі көтеріліп, сол заманда өмір сүрген тарихи тұлғалар бейнесі арқылы тарихи шындықтың суреттелуі талқыланады. Автор ұлттық идея және замандас бейнелері ұғымдарын қатар қарастырып, олардың арасындағы байланысты көрсетеді. Ақын шығармашылығына қатысты ұлттық идея аясында жасалған зерттеулер сараланып, осы бағыттағы жаңашылыдығы мен ерекшелігін сараптауға талпыныс жасалады. Бұған дейінгі мәшһүртану саласындағы, отандық және шетел әдебиеттану ғылымындағы ұлттық мүддеге қатысты зерттеулер қарастырылып, ортақ заңдылықтар мен ерекшеліктер айқындалады. Ақынның «Мына заман» өлеңі талданып, көркемдік-идеялық тұрғысынан бағаланады. Қоғамда орын алған ірілі-ұсақты мәселелерді аша отырып, сол заманның тыныс-тіршілігі ашылады. Ақынның бірнеше тұлғалардың өмір сүру кезеңдерін сипаттай отырып, сол уақыттағы құбылыстарды көрсетуге назар аудартады. Ақынның ішкі түйсігі, пайымы арқылы сол заман бағдарын танудағы пәлсапалық танымы зерделенеді. Сонымен қоса ақын шығармаларындағы тарихта есімі белгілі замандас тұлғалардың бейнелері талданып, образдың тұлғалық қасиеті тұрғысынан сарапталады. Сол сияқты ақын еңбектерін замандас бейнесі тұрғысынан кеңінен зерттеулерге бағытталуы жөнінде ой тасталады. Өз заманындағы қайраткер тұлғалар бейнесі ашылады.

https://doi.org/10.48081/LOBS6041

2024

Выпуск 2

Мақалада тарихи сөздіктердің негізінде түркі тектес халықтар тіліндегі космонимдік тәңірі атауы және оның мағынасы туралы талдаулар сараланып, лексикалық, семантикалық және морфологиялық сипаты қарастырылады. Аспан денелеріне қатысты Тәңірі атауының тілдік және танымдық ерекшелігін айқындау, этнолингвистикалық және когнитивтік мәнін ашу арқылы сол кездегі халықтың дүниетанымы, тұрмысы, тіршілігі суреттеледі. Салыстыру барысында Түркі тілдерінің тарихын зерттеудің аса маңызды көздері негізге алынды – Орхон-Енисей, көне ұйғыр жазба ескерткіштері, ортағасырлық араб, парсы, түркі ғалымдарының еңбектері және ХҮІІІ ғасырдан бергі Батыс Еуропа мен орыс ғалымдары зерттеулері. Бұл еңбектердегі тәңірі атауына қатысты лексеманың тілдік және танымдық ерекшелігін айқындаудың маңызы зор. Бұл ең алдымен космонимдік атаулардың этнолингвистикалық және когнитивтік мәнін ашуға көмектеседі деп пайымдауға толық мүмкіндік береді. Жалпы тіларалық байланыс мәселесінің лингвистер тарапынан зерттеле бастағанына 200 жылдан астам уақыт өтіпті. Осы уақыт ішінде бұл мәселе жан-жақты тексеріліп, оның неше алуан құбылыстары мен түрлері тиісті теориялық шешімін тапқаны мәлім. Алайда, әрбір халықтың өзіндік тарихи даму жолу, басқа халықтармен араласу сипаты, өзіне ғана тән ерекшеліктерідің болатынына байланысты, бұл мәселені нақтылы тарихи лингвистикалық деректер негізінде зерттеуді талап етеді. Сондықтан мақалада түркі тілдері арасында – Алла, Құдай, Тәңірі деген үш атау да бір ғана жаратушы ұлы күш деген ұғымды білдіретін космогониялық Тәңірі атауына лексика грамматикалық талдау жасалды.

https://doi.org/10.48081/IGTJ4418

2024

Выпуск 2

Аннотация Қазақ хандығының негізін қалаған, мемлекетті ұрыс майданы мен саясат сахнасында қарудың, яки болмаса дипломатияның күшімен қорғаған хан-сұлтандар, би-батырлардың ерлік істері, қажырлы қайраты, атқарған істері тарихи жазбалармен қатар фольклорлық туындыларда сақталып жетті. Бұл тұрғыда ақпараттық-танымдық функциясы басым аңыз әңгімелердің маңызы ерекше. Ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа ауызша тарап, қоғамның дамуында сан мәрте кезеңдік сүзгіден өткен кейбір аңыздарда болған оқиғаның шындығы көмескеленіп, тұтастанып, ел тарихының елеулі бір кезеңдерінен нышан беретін мақал-мәтел сөздер арқылы айшықталды. Сондай мәтел сөздің бірі – «Күлтөбенің басында күнде кеңес» атты тұрақты сөз тіркесі. Аталған мәтел сөздің хабар-деректік сипатында Тәуке хан бастамасымен құрылтай шақырылып, онда «Жеті жарғы» заң-жосығы қабылданғаны туралы мазмұн орын алған. Оны бекітуге қазақ Ордасынан үш би, Қатаған, Жайма руының өкілдері және туыстас қырғыз, қарпақалпақ халықтарының басшылары – барлығы жеті би қатысады. Заң жоралғының «Жеті жарғы» атануының да басты себебі де – осы. «Жарғы» сөзінің мағынасы қалмақ тілінде әкімші (админстратор) дегенді білдіреді. Жеті би – өздеріне тиісті ру-тайпалық бірлестікте ханның өкілі, құрылтайда бекітілген бітім-заң ережелерін қадағалаушы. Аңыз мазмұнында олар «іс бітірушілер» деп аталады. «Күлтөбе басында күнде кеңес» – бітім-заң жоралғыларын бекітумен қатар Қазақ хандығына, тіптен тұтас Орта Азияға қауіп төндіре бастаған Жоңғар шапқыншылығына қарсы тұру үшін көршілес түркі халықтарымен саяси одақ құрған тарихи оқиғаны паш еткен құрылтай. Сол тарихи оқиғаның халық жадындағы жаңғырығы «Күлтөбенің басында күнде кеңес» деген мәтел сөзбен шегенделген. Мәтел сөздің мағынасын ашу Қазақ хандығының саяси тарихынан тануға септігін тигізеді.

https://doi.org/10.48081/JQJX9164

2024

Выпуск 2