Бұл мақалада шағатай тілінде жазылған «Гүлістан бит Түркі» ескерткішіне синтаксистік талдау жасалады. Зерттеу сөз тәртібі, инверсия, жай сөйлемнің құрылымы сияқты мәтіннің синтаксистік ерекшеліктерін анықтауға және жүйелеуге бағытталған. «Гүлістан бит Түркі» ескерткішінің синтаксистік ерекшелігін зерттеу тарихи мәнмәтінде сақталған элементтерді, синтаксистік құрылымдардың эволюциясын анықтауға мүмкіндік береді. Сол себепті қазіргі қазақ тілінің синтаксистік құрылымының, оның ішінде поэтикалық синтаксистің тарихи сипатын анықтау үшін ерте, орта ғасырдағы ескі қазақ тілінің сөз, сөйлем түзілімін зерттеу маңызды. Зерттеудің мақсаты – «Гүлістан бит Түркі» ескерткішіндегі жай сөйлемдерге синтаксистік талдау жүргізу. Сонымен қатар жазба мәтіндегі стилистикалық және грамматикалық ерекшеліктерді анықтау арқылы шағатай тіліндегі синтаксистік модельдердің күрделілігі мен алуан түрлілігін көрсету. Жай сөйлемнің түрлері мен сөйлем құрамындағы тілдік бірліктердің байланысу амалдары қарастырылады. Нәтижесінде, сол кезеңдегі әдеби тілге тән негізгі синтаксистік құрылымдар анықталды және олардың мәтіндегі функционалдық рөлдері талқыланды. Аталған мақсатқа жету үшін тарихи-салыстырмалы, синтаксистік талдау, компонеттік талдау әдістері пайдаланылды. Зерттеу жұмысының нәтижелері тілтанушы, әдебиеттанушы, мәдениеттанушы, түркітанушы т.б. гуманитарлық сала мамандарына қосымша құрал бола алады.

https://doi.org/10.48081/GNFK3096

2024

Выпуск 4

The article examines theme of war (Afghan War) common to modern Kazakh prose in the era of independence and the world literature, novels “Punishment” by Akim Tarazi and “A Thousand Splendid Suns” by Khaled Hosseini using the method of comparative typological research. Theoretical problems of typological research of artistic literary texts are considered. In addition to the general theme of the two novels, the unique characteristics were analyzed at the levels of idea, image, plot, style, literary genre, literary movement, literary era, literary process, national literature. Khaled Hosseini's novel, full of deep psychological twists, which describes the history of the creation of the state of Afghanistan and the horrors of war, as well as his current life, has been comprehensively studied. In the novel "Punishment" by Akim Tarazi, the psychological underpinnings of the war affecting the human mind, spiritual crisis, physical wounds, the loss of humanity due to the consequences of war, etc. are studied. The task of the article is to recognize the artistic-aesthetic world of the novels of the two writers, by analyzing the content basis of the novels, it aims to show the relevance of the issues raised by the writers in modern society, their skills in conveying the reality of life. The scientific and practical value of the research is reflected in the comparative study of the direction of development of Kazakh prose and world literature. The problems considered in the article show the value of the research work to reveal the artistic system of the authors' works, and the ideological-aesthetic content of the works.

https://doi.org/10.48081/AXRU5175

2024

Выпуск 4

Мақалада қазақ халқының асыл да бай мұрасы – паремиологияның заманға сай өзгеріске түсуі қарастырылады. Оның мән-мағынасын ашу барысында ғалымдардың пікірлеріне шолу жасалады, яғни лингвомәдениеттану саласы бағытында баспа бетін көрген шетелдік және отандық ғалымдардың ғылыми ой-тұжырымдары сараланады. Тәжірибелік қыры интернет желісінен, түрлі сөздіктер мен көркем шығармалардан жинақталған тілдік деректерді талдау арқылы жүзеге асырылады. Тіл білімінің лингвомәдениеттану саласы қазіргі таңда қарқынды дамып келе жатыр. Сондықтан да ол көптеген зерттеушілерге қызығушылық тудырып, түрлі аспектіде зерделену үстінде. Тіл және мәдениет тұтастығына негізделетін ұлттық дүниетанымның құрамдас бөлігі – паремиология екені анық. Мақал-мәтелдер өзінің қалыптасу, даму жолымен, мән-мағыналық сипатымен ерекшеленетін лексикалық бірліктердің бірі болып табылады. Онда ұлттың мұң-мұқтажы мен тұрмыстық жағдайлары көрініс табады. Тілдің паремиологиялық қоры халықтың рухани өмірімен, өткен тарихымен тығыз байланысты және тілдегі ұлттық нақышты, дүниенің тілдік бейнесінің ұлттық ерекшелігін көрсетеді. Мақал-мәтелдер арқылы құндылықтарымыздың жаңаша қырдан, заманауи көзқараспен өзгеріске ұшырағаны байқалды. Зерттеу жұмысында тілдік бірліктердің мағынасын ашуда лингвомәдени талдау, салыстырмалы әдіс, тілдік бірліктерді жинақтау, сипаттау, түсіндіру әдістері пайдаланылды.

https://doi.org/10.48081/TDXV4683

2024

Выпуск 4

The article discusses images in the works of Mashkhur Zhussip Kopeyev and their creation on the basis of didactic poems. To date, the works of the poet have been studied in the works of K. P. Zhussip [1], S. N. Sutzhanov [2], N. K. Zhussupov [3], A. K. Turyshev [4], S. Negimov [5], E. K., Zhussupov [6], M. N. Baratova [7] in terms of genre, style, continuation of traditions, oriental motif, theme and Idea, language of artistic work, but the development of a system of images in the poet's poems, characterization of the performance was not fully considered. This constitutes the relevance of the article. The above-mentioned study belongs to the justification of our scientific article. The purpose of the article is to identify the function of didactic poems in creating images. To achieve the goal, the task was to analyze the content of didactic poems, dialogue and monologues on the way to creating images, and analyze artistic means that increase the aesthetic value of the work. In the process of identifying images, their classification by literary and artistic methods and methods of creation was taken into account. Hermeneutic and structural methods were used in the article. The practical significance of the work is addressed to researchers, students of philology specialties of higher educational institutions, as well as to all readers of literature. The results of the study can be used in the disciplines of the University's literary theory, Kazakh literature of the early twentieth century, introduction to literary studies, Mashkhur studies, literary local lore.

https://doi.org/10.48081/MUFF1045

2024

Выпуск 4

Мақала ерекше биік беделге ие адамға тән харизмалық қасиетті жинақтауды мақсат етеді. Жұмыстың жаңашылдығы мен өзектілігін тақырыптың филология саласында қозғалмағандығы айқындайды. Авторлардың харизма мен харизмалықтың мәнін ерекше дарындылық, биік бедел, данышпан, дана(лық), әулие(лік) сөздері аясынан тарқатуы да жаңашылдықтың көрінісі болып саналады. Мақала авторлары психологиялық категория бірлігі ретінде тұрақталып қалған харизма туралы өз тараптарынан ғылыми тұжырым келтіріп, харизмалық мәнге ие тілдік бірліктердің концепциясын жасаудың алғышартын ұсынады. Әсіресе «қара» сөзімен тіркесетін «домалақ, көз» сөздерінің нәтижесіндегі этно-мәдени бірліктің қасиетті сипатта екендігіне назар аудартады. Бұл этно-мәдени бірліктің соматикалық атау (бас) арқылы қоршаған қауымның қабылдауына әсер ететіндігі жеткізіледі. Жұмыс авторларының орыс және ағылшын ілімін зерделеушілердің пікірлерін қазақ ғылымындағы сөздіктермен, философиялық пайымдармен ұштастыра берілуі тақырыптың ғылыми әлеуетіне әсер еткен. Сонымен бірге мұндай тұжырымдарды көркем шығарма және сұхбаттық дәрежедегі мысалдармен дәйектеу көтеріліп отырған мәселені практикалық тұрғыдан орнықтыруға алып келген. Нәтижесінде, мақала барысында психология, тіл білімі, әдебиеттану сынды ғылымдардың бірлігі орныққан. Мақала иелері жұмысты жазу барысында талдау-жинақтау, салыстыру мен салғастыру әдістерінің қызметіне сүйенген. Еңбектегі салыстыру – этно-мәдени ізденістің нәтижесі де, салғастыру орыс-ағылшын-қазақ тілдеріндегі еңбектердің тұжырымын алу үшін пайдаланылған. Ал талдау-жинақтау мысалдық деректерді сараптауда іске асқан.

https://doi.org/10.48081/BYVP7669

2024

Выпуск 4

Мақалада І.Жансүгіров поэмаларының зерттелуі әлеуметтік-тарихи процестермен байланыстыра қарастырылып, қазақ әдеби сынының қалыптасу, даму ерекшеліктері ішкі заңдылықтары арқылы жаңаша пайымдалды. Тарихи-әдеби құбылыстарды ұлтымыздың мүддесі тұрғысынан, әрі шынайы шындық арқылы зерттеу ғана ақиқатқа жол ашпақ. Осы тұрғыдан алып қарағанда, әдебиеттану ғылымының алдында тұрған міндеттердің күрделілігі айқындала түседі. ХХ ғасыр басындағы әдебиетті зерттеу таза әдеби мәселелерді шешумен қатар, тарихи дәуірдің тұтас бейнесін ұсынуға мүмкіндік береді. Бұл кезең әдебиеті бүгінде, ең алдымен, өз заманының мәселелеріне тікелей бағытталған әдебиет ретінде қабылданады. Ілияс поэмаларының жанрлық табиғатын, олардың тарихи және әдеби негіздерін бірлікте қарастыру қазіргі әдебиеттану ғылымының алдында тұрған аса өзекті ғылыми мәселе болып табылады. Ілияс Жансүгіровтің поэма жанрына келу жолы мен осы жанрдағы ақындық дара ізденістерінің өз дәрежесінде зерттелмегендігі, поэмаларының басым бөлігі сыншылар назарына ілінбей, қарастырылмай келгендігі немесе біржақты қарастырылғандығы ашылды. Ілиястың поэмалары халқымыздың рухани қазынасына айналған көркемдік құндылық екені тұжырымдалып, қазіргі әдебиеттану ғылымында, ұлттық мәдениетте алатын орны айқындалды. ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті тарихының тұтас көрінісін қайта құрудағы, көркемдік-эстетикалық даму бағыттарын тұтас пайымдаудағы Ілияс Жансүгіров шығармашылығының ролі айқындалды.

https://doi.org/10.48081/IDXJ7854

2024

Выпуск 4

Мақалада қазақ тілін шет тілі ретінде меңгертуде қазақ тіліндегі етістіктің шақ формаларын ұсынудың әдістемелік ұстанымдары мен оны үйретудің алгоритмі туралы сөз болады. Кез келген тілді үйретудің мақсаты – тіл меңгерушінің коммуникативтік құзыреттін қалыптастыру. Қазақ тілінің жалғамалы табиғаты тілдік материалды беруде жүйелілікті талап етеді. Тіл меңгертудің алғашқы деңгейінде коммуникативтік әдіс басшылыққа алынса, жоғары деңгейлерде берілетін материалдың түрлі мағыналық реңктерді білдіретін грамматикалық, структуралық ерекшеліктері тілдің құрылымдық-мағыналық жағына баса назар аударуды қажет етеді. Қазақ тілінің шақ категориясының тілдегі көрінісі де осындай күрделі тілдік материалдардың біріне жатады. Осыған орай, бұл жұмыста қазақ тіл біліміндегі шақ, рай категориясы туралы зерттеулерге шолу жасалады да, ХХ ғасырдағы қазақ тіл білімінде жасалған зерттеулерде етістіктің шақ және рай категорияларының формасы мен мазмұнындағы сараланған ерекшеліктер тілді меңгертуде үлкен көмекші құрал бола алатынын айтады. Автор аталған зерттеулерге сүйене отырып, қазақ тіліндегі шақ, рай категорияларын тілді өзге тілді аудиторияда меңгерту барысында қолайлы, әрі тиімді болатындай жүйе жасап оның кестесін ұсынады. Сонымен қатар мақалада қазақ тілі білімі ғалымдары атап көрсеткендей, шақ формаларының арасындағы айырмашылық әртүрлі мезгілдік мағына білдіруінде ғана емес, әрқайсысына тән өзіндік семантикасына байланысты екенін ескере отырып, тіл меңгерушінің тілдік қарым-қатынас жасап үйрену мақсатына сай, көп жылдық тіл үйрету тәжірибесіне негізделген, етістік шақтарының формасы мен мазмұны сараланған қазақ тіліндегі шақ, рай категорияларын ұсынудың алгоритмі көрсетіледі.

https://doi.org/10.48081/KGMQ2582

2024

Выпуск 3

ҒҒылыми мақала қазіргі қоғам ішіндегі тілдік қарым-қатынастағы қазақ халқының ұлттық мәдени мұраның көрінісіне арналады. Мақалада қазақ тілін әрі қарай дамытуда ұлттық мәдени мұраның қосар үлесі туралы айтылады. Себебі ұлттық мәдени мұра ол кез келген халықтың рухани байлығы, алтын қазынасы. Сондықтан болар ұлттық мәдени мұра, әсіресе, тілдік коммуникацияда ерекше орын алып ұлттың болмысына қызығушылық тудырып, адамдар арасындағы қарым-қатынасты нығайтуға жол ашады. Ұлттық мәдени мұра жайлы бірқатар ғалымдардың пікірлеріне сүйене отырып, тілдік қатынастағы олардың ерекшеліктерін айқындау мәселелері қарастырылады. Бұл жерде ұлттық мәдени мұраға не жатады деген сұрақ туындайды. Шынын айту керек, «ұлттық мәдени мұра» ұғымының ауқымы кең. Мәселен, ұлттық мәдени мұраға қазақ халқының салт-дәстүрін де жатқызуға болады. Ұлттық мәдени мұраның негізі болатын бірқатар салт-дәстүр түрлерін келтіре отырып, мақала бетінде олардың адамдар арасында тілдік қатынас жасаудағы танымдық ақпарат беру, сөздік қорын молайтумен, өз халқына деген сүйіспеншілік пен қызығушылық артатыны жайлы айтылады. Қазіргі қоғамда адамдар арасында тілдік қатынасты әрі қарай дамытуда ұлттық мәдени мұраның рөлі ерекше. Себебі тілдік қатынас тамыры тереңге кеткен өмірде өзіндік орны бар қоғамның дамуы үшін ең қажетті қоғамдық-әлеуметтік ақпараттардың жиынтығы арқылы адамдардың бір-бірімен пікір алмасуы – адамдар қатынасының түп қазығы. Сондықтан ұлттық мәдени мұра тілдік қатынастың қайнар көзі, рухани байлығы деген қағида мақала бетінде орын алды.

https://doi.org/10.48081/RTKX8928

2024

Выпуск 3

Ғылыми мақалада интернет-лексиканы зерттеуге ұмтылыс тілдің әлеуметтік табиғатына, әлеуметтік функцияларына, әлеуметтік факторлардың тілге әсерін және тілдің қоғам өміріндегі рөлін ескере отырып, мәдениеттің дамуымен тығыз байланысты, әлеуметтік лингвистика мен лингвомәдениеттің жетістіктері негізінде кең ауқымды проблемалар шеңберінде кешенді зерттеу арқылы жүзеге асырылды. Интернет-лексика қазіргі лингвистиканың антропоцентризмге деген жалпы көзқарасына, лексиканың лингвистикалық ерекшеліктерінің бірегейлігін анықтап қана қоймай, сонымен қатар қарым-қатынас процесінде осы интернет-лексиканы құрайтын сөздер тобын қолданудың әлеуметтік және прагматикалық факторларын түсіндіру қажеттілігіне жауап беретін сала екенін ескерсек, зерттелуі өзекті, кезек күттірмейтін мәселе екенін аңғартады. Интернет-коммуникацияның лексикасын зерттеу лингвистикалық зерттеулердің когнитивті-функционалды бағыты тұрғысынан осы бірліктердің тұжырымдамалық сипаттамаларын ескере отырып жүзеге асырылды. Сонымен қатар интернет саласы туралы ғылымдағы алғашқы тұжырымдар мен пікірлер, ғылыми ізденістер негізге алынып, жалпы интернетті зерттеу, соның ішінде интернет тілін зерттеудің маңыздылығы гуманитарлық тәсіл шеңберінде қолға алынды. Интернет-лексиканы қалыптастыруда интернет-коммуникацияның рөлі анықталады. Интернет-лексиканы лингвистика ілімінің зерттеу объектісіне алыну барысы сипатталды. Жалпы интернет-лексиканың тіл ғылымындағы орны анықталады.

https://doi.org/10.48081/CSSX4273

2024

Выпуск 3

Мақалада Мәшһүр Жүсіп Көпеев шығармашылығының дидактикалық өлеңдері тақырып, мазмұн, стиль тұрғысынан қарастырылып, эстетикалық ақпарат анықталады. Ақынның дидактикалық өлеңдері діни ағартушылық бағытта, адам бойындағы келеңсіз мінездер мен адамгершілік қасиеттерді қозғауымен де құнды. Мақаланың өзектілігі – Мәшһүр Жүсіптің дидактикалық өлеңдерінің ақынның өзіндік қолтаңбасын, стилін қалыптастырудағы рөлін анықтап, тұспалдау құралдарын пайдаланудағы әрі дәстүр, заман талабын әрі өзіндік ізденісін танытқанын дәлелдеу. Шығармаларында кездесетін кейбір діни ұғымдарды араб тіліндегі дыбысталуымен қолданып, кейбір сөздерді халықтың ұлттық танымына жақын сөздермен қолдануы нақты дәлелдермен анықталып, ғалымдардың зерттеулерімен бекітілді. Ақын өлеңдерінде кездесетін араб-парсы сөздерін ислам дініне қатысты және қатыссыз деп шартты түрде бөліп қарастырып, туындының эстетикалық құндылығын арттырып тұрғанын дәлелдеу мақаланың мақсатын құрайды. Ақын ислам дінін халықты тәрбиелеу, жақсылыққа бастайтын құрал ретінде алуды мақсат етеді. Талдауға түсіп отырған «Бес қымбат» өлеңі Абайдың «Ғылым таппай мақтанба» өлеңімен тақырып үндестігі тұрғысынан салыстырылады. Абай сияқты өз идеалындағы адамның бейнесін жасамаса да, ислам дінінің басты қағидаттарының қазақ халқын сақтайтын таным тұрғысынан негіздегені дәлелденді. «Дауасыз дерт» туындысындағы келеңсіз мінездерді бір адам басындағы дерт емес, бүкіл қоғамның басындағы дерт деп типтік сипат беретіні анықталды. Бұл талдаулар жұмыстың ғылыми жаңалағын құрайды. Жұмысың практикалық маңызы ғылыми қызметкерлерге, жоғары оқу орындарының филология мамандығының білім алушыларына, сондай-ақ әдебиет сүйер барша оқырманға арналады.

https://doi.org/10.48081/UEFH5333

2024

Выпуск 3