автор шығармаларындағы метафоралардың тілдік болмысы мен тілдегі қызметі, жалпы метафора құбылысын зерттеу объектісі ретінде қарастыру көзделген. Көркем шығармалардағы окказионал метафоралардың жасалуы, символдық мәнге ие болу мәні, тілдік тұлғаның басты ерекшелігін көрсететін тұстары және танымдық қызметі талданған. Әсіресе метафораның адам ойын қалыптастырушылық қызметі мен зерттеушілердің тұжырымдары зерделеніп, метафораның тіліміздегі сөз мағынасын кеңейтудегі маңызы қарастырылды. Сонымен қатар, жазушы шығармаларындағы ұшқыр қиял мен шеберлік арқылы бұрыннан бар атауға ұқсату, балау, салыстыру нәтижесінде жаңа атауға ие сөз қолданыстары, бір қолданар сөздердің жасалу жолдары мысалдар арқылы талдауға түсіп, көркемдік қызметі анықталды. Стилистикалық фигуралардың бірі – метафоралардың таным үдерісінде жаңа ақпарат ағынын тың ауыстырулармен қамтамасыз етудегі қызметі де, автор назарында болды. Х. Есенжановтың шығармаларындағы метафоралар, оның ішіінде окказионал қолданыстар суреткердің көркем ойын бейнеленуінің тиімді құралы және сөз зергерлерінің стилін анықтайтын тілдік бірліктердің танымдық табиғатын ашатын, көркемдік құралдар екендігі анықталды. Сонымен бірге метафораның қалыптасу барысында көркем бейне туындайды. Метафораны қолдану барысында автор ұлттық дүниетанымда қалыптасқан дайын құрылымдарды – фреймдерді қоса отырып, әсіресе неғұрлым әсер ететін нұсқасын пайдаланғанын байқауға болады. Әрбір суреткер өз шығармасында метафораны қолданады және әр көркем сөз шебері алмастырудың осы түрін қолдануында өзіндік ерекшеліктері байқалады.Әсіресе окказионал метафоралардың қаламгердің ойы мен танымын көрсетудегі қызметі айрықша байқалды.

https://doi.org/10.48081/LMAF4903

2020

Выпуск 3

Синтаксистегі құрылымдық бағыттың бүгінгі жетістіктері модальділік категориясының барлық ерекшелігін қамти алмай отыр. Модальділік тақырыбы зерттелген еңбектерде іс-әрекеттің ақиқат шындыққа қатысы, реалды, ирреалды іс-әрекет жан-жақты талданып, объективтік модальділік мәселесі ғана талданады. Ал сөйлеу тілінде жанданатын субъективтік модальділіктің грамматикалық белгілері әлі де саралауды қажет етеді. Осыған орай, мақалада субъективтік модальділіктің мүмкіндіктерін айқындап, тілдік инсанның психолингвистикалық сипаттарына назар аударып, субъектаралық қарым-қатынаста, сөйлеу әрекетінде жанданатын, тұтас мәтін деңгейіндегі семантикалық байланыс негізінде жүйеленетін күрделі құрылымын толыққанды зерделеу үшін, функционалды бағытта талданған зерттеу нәтижелері ұсынылды. Субъективтік модальділіктің тілде көрініс беріп, белсену сатысын жүйелеу, бұл санат белгілерінің сөйлеу тілінде қозғалысқа түсуін, тілдік амалдардың көп функциялы қызметін негізге ала отырып, модальділік санатының күрделі грамматикалық құрылымын ажыратуда мәтін деңгейіндегі салыстырулардың қажеттілігін анықтау өзекті мәселелердің қатарына жатады. Мақалада «өкіну» модальді мәнінің жасалу жолдары талданған. Лингвистикалық саралау нәтижесінде, «өкіну» модальді мәнінің мәтін аясындағы жасалу жолдары үш аспектіде, яғни құрылымдық-грамматикалық, контекстегі семантикалық ұйысым және когнитивтік аспекті негізінде қалыптасатындығы дәлелденген.

https://doi.org/10.48081/HLII4833

2020

Выпуск 3

Жанрлардың жалпы көркемдік және морфологиялық (құрылымдық) белгілері көркем шығармашылықтың ғасырлар бойы жасаған тәжірибесінен туғандықтан айтарлықтай тұрақты. Сол себепті фольклорлық жанрларының әрқайсысының (айталық, ертегінің, аңыздың, хикаят, әпсананың, т.б.) композициялық және сюжеттік құрамын белгілі бір мөлшерде анықтауға, білуге болады. Фольклорлық шығармалар типологиясын әдебиеттану ғылымының тәжірибесі негізінде классификациялап келген. Мұндай саралау фольклор мен әдебиет жанрлары арасындағы генезистік, тақырыптық және сюжеттік ұқсастықтар негізінде қалыптасқан еді. Сондай-ақ фольклор жанрларын әдебиеттану тұрғысынан классификациялау зерттеу нысанына байланысты болды.Фольклорлық үлгідегі шығармалар типология мәселесін халық өнерінің түрлері мен түрлі ғылым салаларының ерекшеліктеріне қарай қарастырған жөн. Осы тұрғыда алғаш болып, фольклорист ғалым Бекмұрат Уахатовтың зерттеу еңбектері фольклор құбылыстарының қатпарына терең бойлаумен, тұжырымдарының жаңашылдығымен, ғылыми нысанасына кешенді қарауымен ерекшеленеді. Ғалым халық шығармашылығының ежелгі түп-тамырынан бүгінге дейінгі даму жолдары мен қалыптасуын классикалық фольклортану, әдебиеттану, өнертану қағидаттары аясында саралайды. Мақалада фольклор жаңаша көзқарас тұрғысынан жүйеленіп, оның дүниетанымдық қызметі, әдебиетпен байланысы, жанрлық түрлері жан-жақты қарастырылады. Фольклордың даму тарихы мен теориясына, поэтикасы мен текстологиясына, жалпы типологиясына қатысты мәселелер қамтылып, жекелеген жанрлар мен шығармалар жаңаша зерделенген.

https://doi.org/10.48081/GQBI9377

2020

Выпуск 3

Бұл мақалада «Жаратушы күштер» концептісіне қатысты культ лексемасын қамтитын сөздердің лексикографиялық сипаттамасы қарастырылады. «Құдай, Алла, Тәңірі, Құдірет, Хақ, Раббы, Жаппар, Жасаған, Жаратқан, Ием» және т.б. культ концептісінің жан-жақты қырларын, семантикасын, олардың бейнелік мағыналарын ашуға және әр лексеманың уақыт ағымындағы мағыналық өзгерістерін анықтауға жол ашады. Қазақ, қырғыз және татар-түрік тілдеріндегі аномастикалық лексикада «Құдай, Алла, Жаратушы» деген атпен байланысты лексемалар бар. Егер тілдік санада бейнелі компоненттердің діни лексемасы үйлесімді болса, онда ұлттың танымындағы символикалық бөліктерде әр халықтың танымында өзіндік ерекшеліктері байқалды.

https://doi.org/10.48081/ILQX7964

2020

Выпуск 3

Ұлы ұстаз тек ағартушылық қызметпен ғана шектеліп қалмай, халық басына төнген қауіп-қатер, нәубет жайында сол кездері шығып тұрған газеттерге хат-хабар, мақалалар жазып, елін қалай да сол қиындықтардан аман алып қалу қамын да жасаған. 1868 жылғы «Уақытша Ереженің» қазақ халқына әкелген қасіретін айтып 1872 жылы Торғай облысы әскери губернаторының атына хат жолдаған да ұлы ұстаз еді. 1880 жылдардағы ашаршылықта ұясын қорғаған қарлығаштай шырылдап, «Оренбургский листок» газетіне қайта-қайта мақала жазып, халқын аман алып қалудың бар амалын қарастырған да Ыбырай болатын. Жеріміздің тұтастығын, еліміздің бірлігін ойлап, тәуелсіздік үшін күрескен тұлғаларымыздың да бастауында Ыбырай Алтынсарин тұр. Мақалада Ы. Алтынсариннің 1889 жылдан бастап жер мәселесі жөнінде жазып, қарашекпенділердің елімізге келе бастауы жайлымдық жерлерді тарылтқанын алғаш айтқаны баян етіледі.

https://doi.org/10.48081/GDJW5195

2020

Выпуск 3

Берілген мақалада ағылшын тіліндегі ауызекі сөйлeу маңыздылығы қарастырылған. Сондай-ақ, сөйлеу дағдыларын бағалау барысында оқытушылардың тест жүйесін жиі қолдану қажетсіздігі айтылады. Мақалада оқытушыларға көмек ретінде сөйлеу дағдысын бағалау үшін қолданылатын бағалау өлшемдері сипатталған: біз білім алушылардың ағылшын тілінде сөйлеуге қабілетін бағалағанда нені қарастыруымыз қажет? Мақала алдымен мұғалімдер ауызекі сөйлеуді бағалауда қолданатын өлшемдер шеңберімен, және бағалаудағы рубриканы қалай құруға болатындығын қарастырады. Білім алушылардың шет тілін оқып үйренуін бағалау мәселелерін қарастыру қазіргі таңдағы түбегейлі өзгерістерге байланысты, оқу тәжірибесінде де, әдістеме ғылымында да ерекше маңызға ие. Сол себепті, келесі пайымдар негізінде сөйлеу дағдыларын бағалауға ерекше көңіл бөлінеді: біріншіден, коммуникативтік дағдылар ағылшын тілін оқытудың негізгі көрсеткіштерінің бірі болып саналады; екіншіден, оқыту тәжірибесінде ауызекі сөйлеу дағдыларын бағалау мәселесі қалыптасып келеді. Оқытушылардың басым көпшілігінде мұндай бағалауда біршама тәжірибе жинақталған. Алайда, ағылшын тілінде ауызекі сөйлеу дағдыларын бағалау, әсіресе барлық оқу кезеңіндегі қорытынды бағалау бұл қазіргі заманғы білім беру жүйесінің шешімін қажет ететін белгілі бір дәрежеде жаңа мәселеге ие.

https://doi.org/10.48081/OMHW9141

2020

Выпуск 3

Мақалада Шығыс Қазақстан өңірінен жинақталған жер-су аттары мен Алтай өңірі, Баян Өлгей аймағына жасалған экспедиция негізінде қол жеткізген ономастикалық номендер салыстырмалы- тарихи, диахрониялық, этимологиялық тұрғыдан қарастырылады. Топонимдердің алтайлық, ежелгі түркілік ортақ түбірлері анықталып, лексика-семантикалық белгілері ажыратылады. Жалпы алтай тілдеріне тән ономастикалық белгілер мен түркі тілдерінің ономастикалық белгілері салыстырылады. Сонымен қатар, жер-су атауларының жасалу жолдарына сипаттама беріледі. Өңір топонимдерінің жасалу жолдарындағы ортақ белгілер анықталады. Ортақ белгілерге сүйене отырып, жер-су атауларының қалыптасуындағы жалпы алтайлық және көне түркілік негіздер ажыратылады. Нәтижесінде, тілге тиек болған Шығыс Қазақстан, Таулы Алтай, Баян Өлгей өңірлерінде қолданыс тапқан жер-су атауларының ұқастықтары мен айрмашылықтары олардың қалыптасу кезеңдерімен тығыз байланыстылығы анықтаталды.

https://doi.org/10.48081/HUZC3477

2020

Выпуск 3

Мақалада тарихи фонетикаға байланысты бұрын-соңды зерттелмеген тың мәселе көтеріледі. ХІХ ғасырдағы түркі тілдеріндегі s, š, z, ž дауыссыз дыбыстар тіркесімінің сөз басында қолданылу ерекшелігі туралы айтылып, оның қазіргі қазақ тіліндегі көрінісіне талдау жасалады. Көтеріліп отырған мәселе Брюке, Сиеверс, Лепсиус, Радлов еңбектеріне сүйене отырып қарастырылады. Зерттеу жұмысына нысан етіп алынып отырған с-ш дыбыстарының түркі тілдерінде алмаса қолданылу заңдылығы сөз етіледі. Қыпшақ-ноғай тобындағы тілдердің басқа көптеген түркі тілдерінен ерекшеленетін басты бір фонетикалық белгінің бірі «ш» дыбысының жиі қолданылуы болып табылады. Қазақ тілінде «с» дыбысы қолданылатын орында бірқатар түркі тілдерінде тек сөз басында ғана емес, сөз ортасы мен аяғында да «ш» дыбысы қолданылады. Авторлардың айтуынша, қазіргі қазақ әдеби тілі мен говорларына көз жүгіртсек, бір тілдің өзінде түркі тіліне бейімді с<ш алмасуларын аңғаруға болады. Тіпті кейбір с-ш алмасуы ауызекі тілде де, әдеби тілде де қатар да қолданылу фактілерінің болуы нақты мысалдармен тұжырымдалады. Көркем әдебиетте олардың, керсінше, яғни «ш» дыбысының орнына «с» дыбысының қолданылатынынына көңіл аудартады. Қазақ тілінде сөз басында «ш» дыбысы қолданылатын орында басқа түркі тілдерінде қандай дыбыстар жұмсалатыны сөз болады.

https://doi.org/10.48081/LBRM9638

2020

Выпуск 3

Берілген мақалада ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі экзегетикалық дәстүрдің ерекшелігі мен жеке шығармашылық ақындардың дастандарына әсері туралы айтылады. Қазақ әдебиетінің тарихын зерттеуде әдеби мұрадағы дін негіздерін насихаттау, түсіндіру бағытындағы шығармалар ұзақ жылдар бойы қисынсыз айыпталып, шетқақпайланып, көркемдік өрістегі елеулі бағыт мәнінде ғылыми айналымға тартылмай келеді. Мәселені түбегейлі зерделеуге кезеңдік саяси-идеологиялық ұстанымдар елеулі ықпал етті. М. Әуезовтың ХІХ ғасыр әдебиетін экзегетикалық тұрғыдан зерделеуі де қарастырылады. Бұл мақаланың негізгі мақсаты қазақ әдебиетінің тарихындағы мейлінше өнімді шығармашылық дәуір – ХІХ ғасырдағы әдеби мұраның өзекті мазмұнын құраған экзегетикалық дәстүрді тарихи алғышарттар, көркемдік негіз, ұстанымдар ауқымында тануды ғылыми зерттеуге тарту қисындарын пысықтау бағыттарымен айқындалады. Қазақ әдебиетінің бай мазмұндағы елеулі желі – діни- ағартушылық бағыттың ХІХ ғасырдағы көркемдік өрісі тұрғысында тың пайымдаулар жасалған.

https://doi.org/10.48081/GMBI4219

2020

Выпуск 3

Бұл мақалада М. Мұсағитовтың поэзиялық шығармасы алғаш рет сөз болып отыр. Әдебиеттанушы ғалымның еңбектері тарқатылып, шығармаларындағы сыршылдық пен азаматтық өлеңдеріне талдау жүргізіледі. Аталған тақырыптағы өлеңдерінің өзіне дейінгі шығармалармен үндестігі баяндалады. Сондай-ақ, ол өлеңдердің қазіргі уақыт талаптарына сәйкес келіп, өз мән- мағынасын барынша сақтап қалғандығы бекітіле түседі. Мақалада ақын М. Мұсағитовтың өткен ғасырдың отызыншы жылдарындағы ақындармен сабақтастығы нақты мысалдар арқылы дәлелденеді. Әсіресе, М. Жұмабаев шығармашылығымен идея, тақырып, мазмұн жағынан жақындығы екі жақты өлеңдерін талдау арқылы түсіндіріледі. Сонымен қатар мақалада А. Байтұрсынұлы, С. Сейфулин бейнесін ашарлық тұжырымдар бар. Әрі бұлардың барлығы ғылыми пайымдаулар арқылы тиянақталып отырады. Мақаланың жеке тұлғаның шығармашылығын танытудағы рөлі басым. Әрі есімі ұмытыла бастаған М. Мұсағитовтың өлеңдерін бүгінгі ұрпақ санасына жеткізуді көздейді.

https://doi.org/10.48081/OBJN4160

2020

Выпуск 3