Целью исследования является рассмотрение феномена лингвоэтнического барьера при переводе художественного текста и способов его преодоления на примере поэмы Ильяса Жансугурова «Кулагер». Материалом исследования послужили главы «Толғану», «Туған жер», «Ақан» из поэмы «Кулагер». Методами исследования выступили анализ, синтез, обобщение и систематизация научных источников по проблеме исследования. В качестве практических методов послужили метод сплошной выборки, сравнительно-сопоставительный анализ. Обоснована актуальность проблемы лингвоэтнического барьера. Рассмотрены подходы к пониманию лингвоэтнического барьера. Определены факторы, влияющие на возникновение лингвоэтнического барьера. Отмечено, что перевод с точки зрения лингвоэтнического аспекта направлен на решение языковых трудностей посредством поиска оптимальных приемов достижения эквивалентности перевода вследствие языковой асимметрии, отсутствия эквивалентных единиц и/или наличия этнокультурных особенностей. Соответственно, преодоление лингвоэтнического барьера в переводе осуществляется на когнитивном, семантическом и культурном уровнях. Рассмотрение лингвоэтнического аспекта русского и английского перевода глав «Толғану», «Туған жер», «Ақан» из поэмы «Кулагер» показал, что в русском варианте перевода в большей степени использованы возможности художественного стиля для передачи эквивалентности этнически окрашенных единиц, тогда как в английском варианте по большей части передаются имена и реалии, однако культурный колорит страны и ценности народа не учитываются. Наиболее частотными в русском варианте перевода являются фразы, эквивалентность которых достигается на уровне высказывания, тогда как в английском варианте чаще встречаются эквивалентность на уровне сообщения и описания.

https://doi.org/10.48081/CTYA2622

2025

Выпуск 1

ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті әйел образын жаңа қырынан суреттеген шығармаларға өте бай. Сондай шығармалардың қатарында қазақ әдебиеті тарихына жаңа леп әкелген «Шолпанның күнәсі» әңгімесі мен «Ұлпан» романы. Мақалада Мағжан Жұмабаевтың «Шолпанның күнәсі» әңгімесі мен Ғабит Мүсіреповтің «Ұлпан» романына салыстырмалы талдау жасалады. Талдау шығармалардың тақырыптық, идеялық, көркемдік ерекшеліктеріне негізделеді. Ұлттың анасы, ұрпақтың тәрбиешісі, әулеттің аяулысы болған қазақ қыздарының тағдыры айрықша суреттеледі. Шығармалардың әсерлі сезім мен жан толғауы секілді әсер беретін ерекшелігі, кейіпкерлер бейнесінің, образының тосындығы, туындылардағы ақындық тіл, кейіпкер ойымен астасып кететін толғаныстар шығармалардың көркем табиғатын тануға жетелейді. Әр адамның ішкі жан дүниесі нәзік те терең сезімдерге толы. Сол сезімдерді оқырманға жеткізе білу – автордың шеберлігі. Ішкі сезім иірімдерін автор көбіне психологиялық жайттар арқылы жеткізеді. Сондай психологиялық детальдар оқырманның жан дүниесін, жүрегін елжіретпей қоймауы мүмкін емес. Сондықтан да бүгінгі мақаламыздың негізі болып отыраған қос туынды әйел адамының ішкі психологиясының көрінісі. Қазақ әдебиетінде елеулі орны бар классикалық шығармалар саналатын «Шолпанның күнәсі» мен «Ұлпан» туындыларында әйел психологиясы мен нәзік болмысы анық көрінеді. Қазақ әдебиетіндегі аналар галереясын жасаған Ғ.Мүсіреповтің Ұлпан образы мен сыршыл ақын Мағжанның Шолпаны арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтар бар. Мақалада осы ерекшеліктер шығарма үзінділерімен талданады. Мағжанның «Шолпанның күнәсі» әңгімесі мен Ғабиттің «Ұлпан» романы – әйел жанының психологиялық қатпарларын ашу арқылы қазақ прозасына жаңа бағыттың бастауына жол берді.

https://doi.org/10.48081/EDGO6589

2025

Выпуск 1

Аннотация Қазақ және онымен қандас бірқатар түркі тектес халықтардың қаһармандық эпосы үлгілерінің тұрақты сюжеті болып табылатын оқиғалардың және тұрақты кейіпкерлері болып табылатын тарихи тұлғалар туралы сөз қозғау – өзекті мәселе. Ноғай Ордасы билері мен мырзаларының эпикалық бейнелеріндегі тарихи шындық пен суреткерлік көзқарастың арақатынасы ғылыми тұрғыдан қарастырыру эпостануда ертеден қолға алынған еді. Бұл жырларды бірнеше ғасыр бойы ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп келген елдердің ауызша тарихтамасы осы қайраткерлер туралы туындылардан бастау алатынының сырын ашуға талпыныс жасалады. «Ноғайлы дәуірі» деп аталатын XIV-XVII ғасырлар аралығындағы тарихи кезеңнің сан алуан оқиғаларының ішінен эпосты тудырған ортаның таңдап алып жырларына арқау қылған жағдайлардың тағлымдық мәні зор екені мақаладағы мәтіннамалық талдаулар мен деректемелелік шолулар арқылы ашып көрсетіледі. Кейіпкерлердің мінездемелерінен халықтың өз тарихына берген бағасы айқын аңғарылатынына оқырман назары аударылады. Бұл жырлардағы жағымды кейіпкерлер арқылы ата-бабаларымыз өздерінің «мінсіз билеуші» туралы асыл армандарын білдіргеніне айрықша көңіл бөлінеді. Ол ойымызды дәлелдеу үшін Едіге, Нұрадын, Мұса бейнелеріне талдау жасалады.. Халық «алтын ғасырымыз» деп бағалаған Ноғайлы дәуірінің келмеске кетуіне апарып соқтырған себептер Ұлы Ноғай ордасында Мұса бидің ұлдары мен одан кейінгі ұрпақтарының тұсында орын алған үш бұлғақтың кезінде айрықша белсенділігімен дараланған тарихи тұлғалардың іс-әрекеттерінін бейнелену ерекшеліктерін пайымдау арқылы ашып көрсетіледі. Посткеңестік кеңістікті мекендеген түркі халықтарының барлығына қатысы бар Ноғайлы ұлысының біртіндеп ыдырауына себеп болған жайттарды бұл халықтардың барлығы өз трагедиямыз деп қабылдағаны Мұса мен Жаңбыршы ұрпақтарының арасындағы алаауыздық туралы туындылардан аңғарылатынына көңіл бөлінеді. Ысмайыл секілді халық жадында келеңсіз әрекеттерімен ғана есте қалған Ноғай ордасы мүшелерінің бейнелері ел тәуелсіздігіне қауіп төндіретін жайттарды сабақ ретінде бұқараның санасына сіңіру тұрғысынан маңызды екеніне тоқталамыз. Мамай, Орақ, Қарасай, Қази секілді тұлғалар эпостың жағымды кейіпкерлеріне айналуына олардың ұлыс ішіндегі қырқыстарға қатысудан аулақ болғаны себеп болғаны деректер келтіру арқылы дәлелденеді. Орманбет бидің өлген күні туралы естелік қыпшақ тілдес түркі халықтарының барлығының фольклорында сақталуы туралы да еңбек авторлары өзіндік ой қорытындыларын жасаған.

https://doi.org/10.48081/VTEY7546

2025

Выпуск 1

Әрбір ұлт өзі бөлек топпен өмір сүрері анық. Ұлт айнасы әр кезде әдебиет болмақ. Қазақ халқының басынан өткен әр қилы тарихы осы әдеби мұрадан көрінеді. Қазақ тарихын, ұлт болмысын зерттеуде біз әсіресе Мәшһүр-Жүсіп жинаған ұлы мұраға жүгінеміз. Бұған дейінгі қасаң жүйе енді керегімізді толтыра алмайды. Өкінішке орай әр ұлттық танымын зерттеу, тарихын қарастыру саяси жағдайларға байланысты реңк алуда. Егер әлем ағылшын, орыс, қытай кейіпкерлерін танитын болса күрд, сары ұйғыр, ноғай, башқұрт, саха кейіпкерлерін білмейді. Бұған қоса аталған ұлттардың тарихын, танымын білмейтіні анық. Ұлт өмірінің барын білу үшін біз әдеби мұраларға сүйенеріміз күмәнсіз. Осы бағытта ұлт мұраларын жеткізген М.Ж. Көпеев еңбегіне мол мән береміз. Қазақ танымын, салт-дәстүрін зерттерде Мәшһүр Жүсіп еңбегі басты назарымызда болары хақ. Бұрынғы, кейінгі қазақ тұрмысы аталған ақын жинақтарында кеңінен берілген.Бұған дейін Мәшһүр Жүсіп еңбегі таныстыру, талдау үлгісінде болса енді осы жәдігерлер арқылы қазақ халқының билік жүйесін, өмір сүру ареалын зерттер шақ келді. Мәшһүр Жүсіп еңбегін тезаурустік таныммен қарау біз үшін жаңа жол, соны соқпақ болары анық. Кіріспеде сол кездегі ел жайы туралы айтсақ, қортынды бөлімде неге бұл зерттеу үлгісін таңдағанымызды түсіндірдік. Бұған дейін әдебиет мұраларымызды тек әдеби реңктер көрінісі деп келсек, енді Мәшһүр Жүсіп жинаған қазақ халқының өмір сүру өрнегін,билік пен ұлт бейнесін көрсетер мұрамыз екенін айтар кез туды деп білеміз.

https://doi.org/10.48081/HJNO9081

2025

Выпуск 1

Интернет дамуымен бірге қоғамда жаңа қарым-қатынас түрлері пайда болып, өмір салаларын едәуір өзгерткені айқын. Зерттеудің басты мақсаты – интернет-түсіндірмелердегі ұлттық ерекшеліктерді көрсететін мифологемаларды анықтау, олардың номинативтік сипаттамаларын талдау. Мифологемаларды ұлттық дүниетанымдық құндылықтар тұрғысынан лингвомәдени және лингвоаксиологиялық контексте зерттеу күнделікті виртуалды дискурс материалы негізінде жүргізіледі. Мұнда виртуалды тілдік тұлға мен мәтіннің аксиологиялық құрамдас бөлігі арасындағы өзара әрекетке ерекше көңіл бөлінеді. Ол тілдік құралдар арқылы көрініс табатын ұлттық дүниетанымның элементі есебіндегі сөздер – мифологемаларды зерделеу арқылы жүзеге асырылады. Интернет-түсіндірмелердегі мифологемаларды қарастыруда тілдік деректерді жинақтау және контекстуалды талдау әдістері, салыстырмалы-салғастырмалы және сипаттамалы әдістер, сандық есептеу әдісі қолданылды. Сонымен қатар мәтіндердегі лингвомәдени және лингвоаксиологиялық талдау әдістерінің элементтері де пайдаланылды. Зерттеу нәтижелерінен байқағандай, интернет-түсіндірмелерде анықталған мифологемалар құндылық маркерлерін көрсетіп, антропонимдер, теонимдер, мифонимдер, геополитонимдер, мифопатонимдер, топонимдер және информонимдер сынды номинативтік типтерді белгілеуге мүмкіндік тудырды. Бұл параметрлер қазақ лингвомәдениетінің құндылық негізін танытады және дүниетаным мен фондық білімді бейнелеп қана қоймай, ұлттың тарихы, әдебиеті мен мәдени өмірі туралы ақпарат береді.

https://doi.org/10.48081/UTDL9338

2025

Выпуск 1

Балалар әдебиетіндегі фэнтези жанры – балаларға арналған әдебиеттегі ерекше бағыт, ол жас оқырмандарды қиял әлеміне саяхатқа шығарады. Фэнтези жанрының басты ерекшелігі – шындыққа жатпайтын, бірақ логикалық құрылымға ие әлемдер мен оқиғаларды суреттеу. Грек философиясында φαντασία (фантазия) ретінде дүниеге келген, бүгінгі күні біз түсінетін қиял ұғымы әртүрлі мағынаға ие және әртүрлі функцияларды қамтиды. Мақалада фантазия, фэнтези, сиқыр, қиял, екінші әлем түсініктерін әдеби түсіндірме сөздіктерден, философ Платон, Аристотельдің теориялық тұжырымдары, шетелдік және отандық зерттеушілердің еңбектеріне шолу арқылы түсіндірілді. Балаларға арналған фэнтези шетелдік және қазақ әдебиетіндегі ертегі-хикаялардың поэтикалық ерекшеліктерін, кейіпкерлер әлеміне, көркемдік жүйесіне мысал келтіре отырып талданды. Балалар әдебиетіндегі антропоцентризм көркемдік деңгейі де қарастырылады. Бұл барлық фантастикалық шығармаларға тән құбылыс. Қиял-ғажайып шығармалардағы осындай антропоцентрлік құбылыстардың әрқайсысына тән белгілерді ажыраттық. Фантастикалық шығармаларда сиқырға ие және тылсым күшті игеруші әйел образында беріледі, бұл сиқырды меңгеру деңгейімен сипатталады. Қазақ және ағылшын әдебиетіндегі шығармаларда да осы құбылыстың берілу тәсілі мен жолы қарастырылды. Зерттеу барысында герменевтикалық, компаравистикалық, салыстырмалы-тарихи талдау әдістері қолданылды.

https://doi.org/10.48081/AOWA1017

2025

Выпуск 1

Кез келген ұлттың тарихы, мәдениеті, тіл арқылы көрінетінін ескерсек, қазіргі жаһандану дәуірінде Әлемдік кеңістікте мәдениетаралық қатынастар барысында ұлт құндылығын, танымын бойына сіңірген тәңір теонимін тіл тұрғысынан талдап, көрсетуді осы мақалада негіз етіп алдық. Түркі халықтарына ортақ «жаратушы», «әлемді билеуші» мағынасымен қатар, қазақ халқының таным-түсінігіндегі «тәңір» сөзі «құдыретті тылсым ие» ұғымында қолданылатыны белгілі. Ұлттың болмысындағы өзгешеліктер ұлттық этносқа қатысты. Басқаша айтқанда, мұндай ерекшеліктер этносқа ғана тән дүние. Сол себептен де ерек этносқа тиесілі өзгешелікті қисын тұрғысынан этно-мәдени яки ұлттық, мәдени-ұлттық немесе мәдени-тілдік деген жөн болар. Осыған орай, лингвомәдени талдаулар тіл өзгешелігі мен мәдениеттің өзара қатынасында іске асатын ұлт негізіндегі құбылыстарды зерртеу нысанына алады Ұсынып отырған мақалада қазақ мәдениетінің базистік феномені, ежелгі кезеңдегі таным-түсініктің, ортаны меңгеру мүмкіндігінің ең ескі көрінісі ретіндегі мифологемалардың этномәдени және танымдық аспектісін ашу мәселесі тілді зерттеудің «қазақ әлемін тіл арқылы тану» үрдісіне жаңа бағыттарымен сабақтасады. Сонымен қатар мақалада ғаламның мифопоэтикалық үлгісіндегі мифологемалардың ұлттық-дүниетанымдық ерекшелігінің лингвомәдени мазмұны ашылып, шынайылық дәрежесі қазақ мифологиялық моделін құрайтын қазақ тіліндегі мифологемалардың өрісі арқылы дәлелденеді. Мақалада қазақ тілінде ғана емес түркі тілдерінде де кең қолданысқа ие тәңір сөзінің танымдық, ұлттық мәдени қыры айқындалады. Оның мифологиялық, фольклорлық шығармалар тіліндегі қолданысы сараланады. Көркем шығармалар тіліндегі қолданыс өрісі көрсетіледі.

https://doi.org/10.48081/HAJQ8680

2025

Выпуск 1

Елімізде ғылымның дамуы мен қоғамдағы рөлінің артуы, шет тілдерден халықаралық терминдер, кірме сөздер мен атаулардың көптеп енуі терминология жүйесінде бірқатар өзгерістер мен сәйкессіздіктер туғызды. Кірме сөздерді игеру, оларға төл тілімізде дұрыс балама табу, түпнұсқасын дұрыс пайдалана білу және тіл тазалығын сақтау күрделі процесстердің бірі. Будан сөздердің құрамындағы шеттілдік субстраттың уәжсіз қолданылуы, яғни тілімізде баламасы болса да сол қалпында қалдыру, оларды қолдануда және жазуда бірізділіктің болмауы сияқты мәселелер тілімізде көп кездеседі. Сол себептен терминдерді біріздендіру, төл тіліміздің ластануына жол бермеу, кірме сөздерді дұрыс қолдана білу мәселесі туындады. Бұл мақала қазақ тіліндегі будан терминдердің қолданылуы мен жазылуында кездесетін олқылықтарды зерттеп, оларды талқылап, талдауға арналған. Зерттеудің басты мақсаты - қазақ тілінде будан терминдерді қолданудағы олқылықтар мен сәйкессіздіктерді анықтап, бұл олқылықтарға жол бермей, қазақ тілінің фоно-морфологиялық заңдылықтарына сәйкестендіру, шеттілдік сөздердің қазақ тілінің емле-ережелерін сақтап жазу, айту және қолдану. Зерттеу жұмысының талдаулары мен тұжырымдарын қазақ тілінің фонетикалық және морфология жүйесін оқытуда және зерттеуде, терминтану, терминжасам, сөзжасам салалары бойынша зерттеу жұмыстарын жүргізуде пайдалануға болады. Сонымен қатар, аударма саласында, ғылыми-тәжірибелік конференцияларға мақала жазуда және сөздіктер құрастыруға көмекші құрал ретінде бола алады.

https://doi.org/10.48081/OLRY9602

2025

Выпуск 1

Зерттеу Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің қазақ және орыс тілді нұсқаларында кездесетін синонимия мен полисемия және заң аудармасындағы лингвистикалық мәселелерге арналған. Аудармада балама терминдердің қолданылуы әсерінен туындаған заң тіліндегі лингвистикалық дәлсіздік күрделі қиындықтар туғызуы мүмкін және ол заң түсіндірмесі мен қолданысына ықпал етеді. Зерттеудің негізгі мақсаты – Азаматтық кодексте синонимия мен полисемияның қолданысы арнайы немесе аударма қателері салдарынан екенін анықтау. Аталмыш мәселе, әсіресе, Қазақстан үшін өзекті, өйткені мұнда заңдар әуелі орыс тілінде әзірленіп, содан соң қазақ тіліне аударылады; сондықтан аударманың субъективтілігіне байланысты жиі дәлсіздікке ұшырайды. Зерттеуде салыстырмалы әдіс қолданылады, яғни Азаматтық кодекстің қазақ тілді нұсқасының жалпы және арнайы бөліктерін орыс тілді нұсқасымен салғастыруға және талдауға мүмкіндік береді. Нәтижесінде сәйкессіздіктерді анықтап, олардың салдарын бағалауға жол ашады. Зерттеуде заң мәтіндердегі лингвистикалық дәлдікті қамтамасыз етудің практикалық және ғылыми маңыздылығы айқын көрсетілген. Aудармадағы қателер Азаматтық кодекстің орыс және қазақ тілдеріндегі нұсқаларының қарама-қайшы түсіндірмелеріне және әркелкі қолданылуына ықпал етеді. Азаматтық кодекс терминдерін синонимия және полисемия тұрғысында қарастыратын зерттеу заң лингвистика саласына өз үлесін қосып, заң құжаттарының жүйелі әрі нақты болу жолдарын ұсынады.

https://doi.org/10.48081/EPHU7940

2025

Выпуск 1

Мақалада детектив жанрындағы мәтіннің түзілуі, компоненттік ерекшеліктері зерттеледі. Зерттеу нысанына қазақ әдебиетінде осы жанрда алғаш шығармалар жазған Кемел Тоқаевтың шығармашылығы, оның ішінде «Түнде атылған оқ» повесі алынады. Жазушының детектив жанрында жазылған шығармалары қазақ әдебиетінде үлкен орын алады. Мақала мақсаты – қазақ детективтік прозасының жанрлық ерекшеліктерін анықтау. Осыған орай детектив жанрының типологиялық белгілерін, құрылымдық-композициялық ерекшеліктерін талдау міндеттері қойылды. «Түнде атылған оқ» повесінде криминалистік стильдің барлық элементтері қолданылады. Құпиялық, қылмыс, бүркеншік әрекет, тергеу, әшкере, күдік, сараптама, тыңшылық секілді элементтер мәтінде тұтас стиль түзіп тұрады. Классикалық детективтің кейіпкерлердің мінез-құлқының стереотиптілігі, тұлғалық қасиеттеріне қарағанда әлеуметтік рөлдерінің басымдығы, іс-әрекеттерінің стандартты мотивтері, сюжет құрылымының арнайы ережелері сияқты белгілі бір типологиялық белгілері көрініс табады. Тілдік айғақтар контекст құрамында берілді, себебі олардың мәні, мағынасы көбінесе контекст арқылы ашылатыны ескерілді. Зерттеу әдісі ретінде, негізінен, сипаттамалы әдіс қолданылды. Зерттеу нысаны көркем мәтін болғандықтан стилистикалық талдау, семантикалық талдау амалдары қолданылды. Мақала әдеби жанрдың зерттеушілері мен детективтік әдебиет оқырмандарын қызықтырып, сонымен қатар детектив жанры мен оның стиль ерекшеліктері туралы қосымша зерттеулерге негіз бола алады.

https://doi.org/10.48081/DNRJ5463

2025

Выпуск 1