Мақалада А.Кемелбаеваның шығармаларындағы ұлттық мінез концептісі қарастырылған. Антропоцентристік бағыттың дамуымен концепт барлық саладағы автордың негізгі идеясының жиынтығы ретінде анықталып, әдебиеттегі концепт ұғымы жан-жақты зерттеле бастады. Ұлттық мінез қатарында түс жору, батырлық, шаңырақ, әмеңгерлік сынды салттар анықталады. Қазақ халқының танымына жақын ұғымдар мен атаулар талданып, жазушы шығармалары шежірелік проза жанры деп анықталған. Зерттеуде ұлттық мінез жайында В.Зусман, Н.Сейбель, Ю.Тильман және Д.Кішібеков зерттеушілердің пікірлері негізге алынған. Қазақтың ұлттық мінезі жайлы Д.Кішібеков құнды пікір білдіріп, қазақ танымындағы мінез-құлықтың қалыптасуын анықтап қарастырады. Шежірелік проза жайындағы А.Богданов, М.Бахтин, А.Татьянина пікірлері қарастырылған. А.Кемелбаева шығармалары мен Л.Қоныс туындылары арасында басты айырмашылықтар анықталды. Ұлттық құндылықтарға толы А.Кемелбаева шығармалары ассоциативті, нарративті талданып, автор пікірлері талданған. Сонымен бірге, шығармалардағы хронотоп ұғымы анықталып, шығарма аналитикалық талдау жасалды. Жазушының батыр жайындағы қарама-қарсы пікірі қарастырылып, көзқарасы негізге алынған. Зерттеуде М.Бахтин екі зерттеу құрылымы басты назарға алынып, шығармаларды талдауда ұтымды қолданылды. А.Богданов әулеттің шежірелік прозадағы маңызды ұғым екенін айтқан пікірін қарастырып, «Шашты», «Көкқия» әңгімелеріндегі қолданысы анықталған. Сонымен бірге, «Шашты», «Көкқия» әңгімелері Р.Барттың интерпретация теориясы негізінде талданған.

https://doi.org/10.48081/WBNG3333

2024

Выпуск 2

Мақалада қазақтың ғажайып ақындарының бірі – Т.Әбдікәкімов поэтикасындағы парадигмалық деңгей мен дискурстық негіздер туралы мәселе кеңінен қарастырылады. Поэзиялық шығармалардың дискурстық траекториясы сөз болған жерде ақынның ішкі әлемі мен рухани болмысына баса назар аударамыз. Оны мақаланың негізгі бөлімдерінде сөз етеміз. Тыныштықбек ақынның дәл бағасын берген қазақ прозасының көрнекті өкілі Ә.Кекілбайұлы еді. Ол Тыныштықбекті «біртүрлі ақын» дейді. Бірақ, білетініміздей, қазақтың «біртүрлі» дегені не мақтағаны емес, не даттағаны емес. Бірақ, әйтеуір, бірқалыпты құбылыс емес екендігі анық. Осындай ғажайып, философ ақынның ішкі әлеміне үңіле отыра, ой өрнектеріне жету жолдарын қарастырамыз. Ақын шығармашылығындағы көркем мәтін дискурстарының негіздеріне назар аударамыз. Толыққанды көркем туындыны дүниеге әкелу – ақын шығармашылығындағы басты мұрат. Әдеби туынды, яғни көркем шығарма тілдік белгілердің жүйелі сабақтастығымен, нақтылай түссек, мәтінмен тиянақталады. Туындының тілдік-семантикалық құрылымын анықтауда мәтін тарихын ескеру қажеттігі басым. Қазіргі қазақ поэзиясының дискурсты-талдау тәрізді нақтылы мәселелер тұрғысынан зерттеуге арналған бұл мақала – әдеби процестің тәуелсіздік кезеңіндегі айтылмыш мәселелерді арнайы қарастырған еңбектердің бірі. Жұмыста қазіргі қазақ поэзиясындағы формалық және поэтикалық тіл ерекшеліктеріне, олардағы жаңашыл белгілерге жан-жақты талдау жасалынады. Әдеби шығармалардың қағаз бетіне түскенге дейінгі процесі мен жарық көруі екеуі ішінара байланыста болады. Мақаланың қорытынды бөлімінде Тыныштықбек поэзиясының поэтикасындағы дискурстық негіздерге баға беріп, талқыланады.

https://doi.org/10.48081/XULI5534

2024

Выпуск 2

Тәуелсіздік кезеңде ғұмырнамалық романдар кеңінен жазыла бастады. Оның басты себебі қызыл цензураның жойылып, шығармашылық еркіндікке жол ашылды. Қ. Жұмаділовтің «Таңғажайып дүние» атты мемуарлық романы – оқырман сұранысына ие болған, қазақ мемуаристикасын жаңа белеске көтерген сондай туындылардың бірі. Мемуаристика тарихы мен классификациясы, жанрлық жүйеленуінің теориялық мәселелері, тілдік-стильдік ерекшелігі, «шекаралық» жанрларға (эсселер, өмірбаяндар, естеліктер, күнделіктер) қатыстылығы мен трансформациялануы, терминологиясы мен талдау әдістері әдебиеттану ғылымында біршама зерттелді. Мақалада ғұмырнамалық романның табиғаты мен образдардың жасалуы ерекшелігі, тұлға концепциясы арнайы қарастырылды. Романдағы басты тұлға – автор. Ол – жай баяндаушы емес, бүкіл шығарманың құрылымын түзуші, оқиғадан оқиға өрбітуші суреткер-жазушы, шығармашылық иесі. Ғұмырнамалық туындыда автор өмірінің екі ірі кезеңі көрініс берген. Біріншісі – Қытайдағы қазақтың тұрмыс-тіршілігі болса, екіншісі – елге оралғаннан кейінгі жазушылықпен белсенді араласқан уақыты. Екі негізгі желі – автордың бүкіл өмірін, күрес жолын, мақсат-мұратын қамтыған. Қытай жеріндегі қазақ жұртының тұрмыс-тіршілігін, басына түскен ауырпалығын боямасыз бейнелеп, бүгінгі ұрпаққа аманаттау – басты авторлық концепцияға айналған. Туындының екінші маңызды сипаты – автордың шығармашылық лабораториясының, өзі өмір кешкен жазушылық ортасының суреттелуі. Шығармашылық жолындағы жанкешті еңбегі, қайсарлығы оқырманды бейтарап қалдырмайды.Тұлға концепциясы – қарапайым да қайсар мінезді, адал жүректі ұлттық болмыс мадақталады. Мақалада биографиялық, тарихи-әлеуметтік, құрылымдық-сипаттамалық, герменевтикалық, психоаналитикалық әдіс-тәсілдер қолданылды.

https://doi.org/10.48081/NYIV6474

2024

Выпуск 2

Қазақ ағартушылығы ел азаттығының басты белгілерінің бірі ретінде білім мен ғылым арқылы ұлтты ағарту жолымен еркіндікке ұмтылу, санасын ояту идеяларын көтерді. Осындай идеялар Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармаларында да айтылады. Білім мен оқудың мәнін ерте ұққан, ұлт үшін келешек бағының ғылымда екендігін түсінген ақын өз өмірі туралы жазылған шығармаларында да білімді насихаттайды. Оқу-білім, ғылымды Мәшһүр Жүсіп мал тауып, адамның материалдық игілігін көтеретін байлық деп те, рухани жан дүниесін ашатын адамшылық көзі деп те алады. Ақын мұсылман дінін елді ізгілендіру, халықты жақсылыққа бастау құралы етуді мұрат етеді. Дінді қазақ қоғамында қалыптасқан үлгіде тек әдет-ғұрыптық жағдайда пайдалануды емес, білім мен ғылым негізі деп қабылдайды. Қаламгердің ағартушылық ойлары надандықты жоюдан гөрі, әлдіден қорғану, халықтың жұрт ретінде еркіндігі деген ойға бастайды. Мақалада білімді басшы туралы ойларының да қоғамдық ойдағы маңызына көңіл бөлінді. Мәшһүр Жүсіптің «ұйқы» символының стильдік белгілері ашылды. Мәшһүр Жүсіптің ағартушылық тақырыптағы туындылары өз кезеңіндегі қоғам бейнесін, қажетін ашатын тақырыптар болуымен маңызды екені дәлелденді.

https://doi.org/10.48081/TQQV4570

2024

Выпуск 2

Cultural values, comprising socially formed beliefs and standards, govern individuals within a specific group’s behavior and are seen as an essential component of a society’s identity, frequently reflecting long-standing practices, traditions, and ideas. Family is regarded as the main foundation of many societies and cultures, in which parents are regarded as protectors, caretakers of children and are treated with great respect. The purpose of our study is to describe the conceptualization of parents in the linguistic consciousness of the Kazakh language and culture bearers and define the ethnic content of the value ата-ана / parents in the Kazakh linguistic culture. The study employed a complex of methods including lexicographic, linguistic, content, and cognitive analysis, as well as the word association test among 563 Kazakh language and culture bearers. The research data comprised dictionaries of the Kazakh language, Kazakh paroemia and aphorisms, and association responses. The results showed that parents are conceptualized as loving and caring beloved family members, which upbringing is very important for their children, and have a great value such as wealth and gift in the Kazakh linguistic culture. The study findings will contribute to a more in-depth knowledge of the concept under consideration and its function in Kazakh society from a psycholinguistic standpoint. The practical value of the research findings can be seen in effective cross-cultural relationships and the utilization of study materials in linguistic courses.

https://doi.org/10.48081/PUEB6017

2024

Выпуск 2

Тағылымсыз тарих жоқ. Егер ол болмаған болса, адамзат «тәуелсіздік», «теңдік», «демократия», «мәдениет», және басқа осы сияқты қасиетті мұраттар үшін қан төгіп күреспеген болар еді. Мақалада Солтүстік Қазақстан облысының тарихи тұлғаларының жүріп өткен тарих жолын, сол жолда сіңірген еңбегі бағаланып, ономастикалық кеңістіктен орын алғаны баяндалады. Қазақ шыққан тегін, туып өскен өлкесін зерделеп, өсер ұрпағының ертеңіне ерекше мән бере білген. Сондықтан тарихи тұлғалардың есімдерінің маңыздылығына сай ескерткіш ретінде сақталған нысандар баршылық, сол туралы сөз қозғалады.

https://doi.org/10.48081/JRCO3647

2024

Выпуск 2

Настоящая статья посвящена анализу современных социальных практик общения односторонней направленности. Актуальность исследования обосновывается необходимостью выявления изменений в данных практиках в постмодернистскую эпоху. В статье проанализированы тексты социального общения однонаправленного характера, содержащие элементы разговорной речи, и выявлена степень эффективности их воздействия на адресата. В основу исследования положены тексты объявлений, вывесок и разного рода надписей в учреждениях обслуживания населения, а также данные анкетирования. Доминирующими в процессе анализа материала явились методы семантического, сопоставительного анализа и психолингвистический эксперимент. В настоящей статье полученные результаты исследования подтверждают выдвинутую гипотезу, согласно которой однонаправленная коммуникация в современном социокультурном пространстве подвергается воздействию разговорной стихии. В заключении отмечается, что представленные результаты предполагают выработать определенные рекомендации для более эффективных социальных практик общения однонаправленного характера в разных социокультурных пространствах. Ключевые слова: социальная практика, разговорная речь, однонаправленная коммуникация, постмодернистская эпоха, официально-деловое общение, риторика гармонирующего диалога.

https://doi.org/10.48081/JZNJ1817

2024

Выпуск 2

Мақалада Алаш ғалымдарының өкілі, тілтанушы, әдебиеттанушы, халық ауыз әдебиетінің сирек үлгілерін жинап насихаттаушы, шебер аудармашы, тарихшы X. Досмұхамедовтің фольклортанушылық қызметі жан-жақты қарастырылады. Мұнда Х. Досмұхамедовтің өмірі, фольклортанушы ғалым ретінде қалыптасуы, шығармашылығы сөз болады. Ақынның фолькорист ғалым ретінде қалыптасуына белгілі ғалымдар Ә. Диваев, В. Радловтардың т.б. әсер еткендігі анық. Мақалада ғалымның «Аламан», «Қазақ халық әдебиеті», «Исатай-Махамбет», «Мұрат ақынның сөздері» атты кітаптарына, фольклор үлгілерін жинаудағы ерекшеліктеріне ерекше назар аударылады. Ақынның «Адай Абыл ақынның сөздерінен қалған бір жұрнақ», «Мұраттың жылқышымен айтысқаны», «Мұраттың Оразбен айтысқаны», «Мұраттың Жантөлімен айтысқаны», «Мұраттың Тыныштықпен айтысқаны», «Қалмақтың қарғысы», «Үш қиян», «Қыз» т.б. еңбектерінен фольклор мен ауыз әдебиеті үлгілерін жинауда көбінесе ауызба-ауыз жинау тәсіліне сүйенгендігі көрінеді. Сонымен қатар Х. Досмұхамедов жайлы деректер мен пікілер белгілі ғалымдар Б. Мәмбетжанұлы, Р. Әлмұханова, А. Шәріп, Қ. Жарықбаев, А. Боранғалиқызы, А. Сейталиев т.б. еңбектерінде сөз болады. Х. Досмұхамедовтің жинаған ауыз әдебиеті үлгілері болашақ ұрпақ үшін, қазақтың мәдениеті, тарихы, тілі, әдебиеті т.б. үшін маңызды, баға жетпес қазына көзі болып табылатыны сөзсіз.

https://doi.org/10.48081/ZWGZ2231

2024

Выпуск 2

Мақалада прозадағы сөз бейнелілігі орыс ғалымдары В. В. Виноградов, Г. О. Винокур, А. И. Ефимов, Б. А. Ларин, А. М. Пешковскийлердің пікірлеріне сүйене отырып қарастырылды. Көркем мәтін құрылымындағы сөз экспрессивті көрініске, ұлттық-тұрмыстық сипатқа, жағдайлық-мәтіндік (ситуативно-контекстуальный) колоритке ие болуға тиіс; ол көркемдік сипаттаудың көркемдік бейнелілігін көрсетуі тиіс. Ежелгі грек эстетиктерінен бастап көркемдік сөйлеу ерекшелігін метафоралар мен көркемдегіш құралдар, фигураларды қолданумен анықтау дәстүрі бар. Поэтикалық сөздің бейнелі функциясын бөліп көрсетеді. Бұл ретте сөздің бейнелілігін түсіну кең және тар мағынада қарастырылады. Тар мағынада сөз бейнелілігі тілдік-стилистикалық санат ретінде беріледі, сөздерде метафоралық мағыналар мен өзге де мағыналық қабаттар белсендірілгенде, салыстырулар, перифразалар және т.б. қолданылғанда сөз бейнелілігі пайда болады. Мұндай жағдайларда ұғымдар мен заттарды білдіретін сөздер санада әртүрлі картиналар тудырады. Бірақ мұндай жағдайда, біз ойлағандай, прозаның поэзияға қарағанда бейнелілігі мардымсыз, себебі онда көрнекі құралдар аз пайдаланылады және прозалық шығармада біз басқа стильдердің (сөйлесу) элементтерін табамыз. Бірақ прозада бейнелі сөздің экспрессивтілігі, көркемдігі, көрнекілігі, суреттілігі де бар. А. М. Пешковский «жалпы бейнелілік» ұғымын енгізді. Жалпы бейнелілік – тіл құралдарының жүйесі, мәтінді оқу кезінде қабылдайтын көркем туындының жалғыз мүмкін болатын сөйлеу тіндері. Қабдолов «Сөз өнерінде» жазушылардың сөз қолдану ерекшеліктеріне тоқталды. Қ. П. Жүсіп қазақ әдебиеттануына метафоралық тіркестер, дерексіз ұғымдардың заттандырылуы, жандандырылуы, шарттылық секілді терминдерді енгізді. М. Әуезовтің «Абай жолындағы» метафоралық тіркестерді Қ. П. Жүсіп үлгісімен талдадық. Талдау барысында Әуезов қолданған метафоралық тіркестердің Абай өлеңдеріндегі тіркестермен ұқсас екеніне аңғардық. Романдағы метафоралық тіркестерден жазушының сөз қолданудағы шеберлігіне көз жеткіздік. М. Әуезовтің шын мәніндегі суреткер жазушы екендігіне мақалада келтірілген мысалдар дәлел бола алады.

https://doi.org/10.48081/RLTA8217

2024

Выпуск 2

Мақалада виртуалды кеңістікте орналастырылған қазақстандық интернет-түсіндірмелердің ұлттық ерекшелігін көрсететін лингвомәдени бірліктердің бірі – мифологемалар талдауға түседі. Мифологема дегеніміз – мифтерде, аңыздарда немесе діни мәтіндерде қолданылатын мифологиялық бейнелер, мотивтер, мифология элементтері. Бүгінгі күні виртуалды кеңістіктегі тіл тасымалдаушыларының жазбаларында мифологема-мәтін, мифологема-мәлімдеме және мифологема-антропоним сынды мифологема түрлерінің жиі ұшырасуы дәстүрге айналған құбылыс болып табылады, яғни қарапайым интернет-коммуниканттар қандай да бір мақалаға пікір білдіргенде көбіне-көп көпшілікке танымал тарихи аңыз-әңгімелерді, прецедентті есімдердің (тарихи тұлғалардың, мәдениет және қоғам қайраткерлерінің) сөздерін, туындыларын т.б. пайдаланады. Бұл олардың дүниетанымдарын, аялық білім деңгейлерін көрсетумен қатар, ұлттың тарихынан, әдеби-мәдени өмірінен де ақпарат береді. Зерттеу мақсаты – қазіргі тіл біліміндегі миф жайлы қалыптасқан ұғым-түсініктерді сипаттап, интернет-түсіндірмелердің ұлттық ерекшелігін танытатын мифологемаларды зерделеу. Жұмысты жазу барысында сипаттау, баяндау, лингвомәдени талдау әдіс-тәсілдері қолданылады. Олар белгілі бір халық мәдениетінде кең таралған мифологиялық сюжеттердің, бейнелердің мән-мағынасын ашып, өзіндік ерекшелігін айқындауға, атқаратын қызметін саралауға мүмкіндік тудырады. Зерттеу нәтижесінде «мифологиялық дискурс әлемнің ұлттық бейнесіне негізделген идеяларды қарастырады, қазақстандық виртуалды тілдік тұлғаның мәтін сөзжасамын қалыптастырады» деген тұжырым шығарылады.

https://doi.org/10.48081/QXOK9501

2024

Выпуск 2