Мақалада тарихи сөздіктердің негізінде түркі тектес халықтар тіліндегі космонимдік тәңірі атауы және оның мағынасы туралы талдаулар сараланып, лексикалық, семантикалық және морфологиялық сипаты қарастырылады. Аспан денелеріне қатысты Тәңірі атауының тілдік және танымдық ерекшелігін айқындау, этнолингвистикалық және когнитивтік мәнін ашу арқылы сол кездегі халықтың дүниетанымы, тұрмысы, тіршілігі суреттеледі. Салыстыру барысында Түркі тілдерінің тарихын зерттеудің аса маңызды көздері негізге алынды – Орхон-Енисей, көне ұйғыр жазба ескерткіштері, ортағасырлық араб, парсы, түркі ғалымдарының еңбектері және ХҮІІІ ғасырдан бергі Батыс Еуропа мен орыс ғалымдары зерттеулері. Бұл еңбектердегі тәңірі атауына қатысты лексеманың тілдік және танымдық ерекшелігін айқындаудың маңызы зор. Бұл ең алдымен космонимдік атаулардың этнолингвистикалық және когнитивтік мәнін ашуға көмектеседі деп пайымдауға толық мүмкіндік береді. Жалпы тіларалық байланыс мәселесінің лингвистер тарапынан зерттеле бастағанына 200 жылдан астам уақыт өтіпті. Осы уақыт ішінде бұл мәселе жан-жақты тексеріліп, оның неше алуан құбылыстары мен түрлері тиісті теориялық шешімін тапқаны мәлім. Алайда, әрбір халықтың өзіндік тарихи даму жолу, басқа халықтармен араласу сипаты, өзіне ғана тән ерекшеліктерідің болатынына байланысты, бұл мәселені нақтылы тарихи лингвистикалық деректер негізінде зерттеуді талап етеді. Сондықтан мақалада түркі тілдері арасында – Алла, Құдай, Тәңірі деген үш атау да бір ғана жаратушы ұлы күш деген ұғымды білдіретін космогониялық Тәңірі атауына лексика грамматикалық талдау жасалды.

https://doi.org/10.48081/IGTJ4418

2024

Выпуск 2

Аннотация Қазақ хандығының негізін қалаған, мемлекетті ұрыс майданы мен саясат сахнасында қарудың, яки болмаса дипломатияның күшімен қорғаған хан-сұлтандар, би-батырлардың ерлік істері, қажырлы қайраты, атқарған істері тарихи жазбалармен қатар фольклорлық туындыларда сақталып жетті. Бұл тұрғыда ақпараттық-танымдық функциясы басым аңыз әңгімелердің маңызы ерекше. Ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа ауызша тарап, қоғамның дамуында сан мәрте кезеңдік сүзгіден өткен кейбір аңыздарда болған оқиғаның шындығы көмескеленіп, тұтастанып, ел тарихының елеулі бір кезеңдерінен нышан беретін мақал-мәтел сөздер арқылы айшықталды. Сондай мәтел сөздің бірі – «Күлтөбенің басында күнде кеңес» атты тұрақты сөз тіркесі. Аталған мәтел сөздің хабар-деректік сипатында Тәуке хан бастамасымен құрылтай шақырылып, онда «Жеті жарғы» заң-жосығы қабылданғаны туралы мазмұн орын алған. Оны бекітуге қазақ Ордасынан үш би, Қатаған, Жайма руының өкілдері және туыстас қырғыз, қарпақалпақ халықтарының басшылары – барлығы жеті би қатысады. Заң жоралғының «Жеті жарғы» атануының да басты себебі де – осы. «Жарғы» сөзінің мағынасы қалмақ тілінде әкімші (админстратор) дегенді білдіреді. Жеті би – өздеріне тиісті ру-тайпалық бірлестікте ханның өкілі, құрылтайда бекітілген бітім-заң ережелерін қадағалаушы. Аңыз мазмұнында олар «іс бітірушілер» деп аталады. «Күлтөбе басында күнде кеңес» – бітім-заң жоралғыларын бекітумен қатар Қазақ хандығына, тіптен тұтас Орта Азияға қауіп төндіре бастаған Жоңғар шапқыншылығына қарсы тұру үшін көршілес түркі халықтарымен саяси одақ құрған тарихи оқиғаны паш еткен құрылтай. Сол тарихи оқиғаның халық жадындағы жаңғырығы «Күлтөбенің басында күнде кеңес» деген мәтел сөзбен шегенделген. Мәтел сөздің мағынасын ашу Қазақ хандығының саяси тарихынан тануға септігін тигізеді.

https://doi.org/10.48081/JQJX9164

2024

Выпуск 2

The article discusses the current state of Kazakh medical vocabulary, more specifically, its fixation in bilingual or multilingual paper or online dictionaries, as well as translation problems. This is done by overview of the translations of medical vocabulary presented in existing bilingual and multilingual (translation) printed medical dictionaries and the web-based bilingual dictionary of the Termincom.kz portal. The results of the research are as follows: First, our research identified a lack of specialized bilingual and multilingual medical dictionaries. Second, in the analyzed dictionaries, we defined several Kazakh translations for a given Russian or English medical word. Third, the source languages of most bilingual or multilingual dictionaries are Russian, English, or Latin. Finally, despite the State Terminology Committee’s approval of the term, there is a discrepancy in the use of translated terms in phrases. This phenomenon demonstrates the lengthy processes of codification, unification, and standardization of medical terms in the Kazakh terminology system. These shortcomings provide crucial insights for future research.

https://doi.org/10.48081/PTEG8036

2024

Выпуск 2

В этой статье рассматриваются концептуальные метафоры, функционирующие в стихотворных произведениях Уильяма Вордсворта на основе наиболее частотных областей-источников и характерных для них областей-целей. Демонстрируется, что преобладающими КМ являются ЖИВАЯ – НЕЖИВАЯ ПРИРОДА; НЕЖИВАЯ – ЖИВАЯ ПРИРОДА; ПРИРОДА – СПУТНИК; ПРИРОДА – СИЛА; ЖИВАЯ ПРИРОДА – ДВИЖЕНИЕ. ЖИЛИЩЕ – СВЕТ, представляются варианты их соотношений. Также описываются образы и символы, которые поэт создавал с помощью метафор.

https://doi.org/10.48081/EEJZ9108

2024

Выпуск 2

Nowadays, the study of Romanticism as a significant phenomenon in literary studies is mainly focused on the investigation of its development under the influence of national characteristics. This research aims to identify the distinctive interpretations of Romantic motifs in the works of Kazakh Romantic poets. Specifically, the article provides an analysis of the development of Romantic ideas using Kazakh Romantic poetry of the 19th and 20th centuries as a case study, addressing the manifestation of Kazakh national characteristics rooted in Kazakh culture. By analysing the Romantic works of Kazakh poets, the conceptual imagery of Romanticism is elucidated. Various research methods, including content analysis and semantic analysis of poetic texts, were used to demonstrate that Romanticism, as an emotional perception of the world and reality, transcends national boundaries. The study concludes that literary creativity is multifaceted, and linguistic analysis helps authors to effectively advocate Romanticism as a means of expressing national characteristics in literature, thereby contributing to the globalisation of cultural understanding. In addition, the study of the emergence of a new hero in Romantic works, particularly in religious discourse, as exemplified by the literary-critical contributions of K.Zhussip, is identified as a promising avenue for future research.

https://doi.org/10.48081/BYUJ9031

2024

Выпуск 2

Мақалада тәуелсіздік кезеңінің көрнекті ақыны Несіпбек Айтұлының жоқтау өлеңдерінің образды ашудағы қызметі талданады. Ақынның жоқтау өлеңдерінің кейіпкер бейнесін ашудағы қызметін талдауда «Рымғали ағамен қоштасу» деп аталатын жыры алынған. Ғалым Р. Нұрғалиға арналған жоқтауда ақынның қазақ фольклорындағы ғұрыптық жанрлардың бірі жоқтаудың мазмұнын байыта түскендігі ашылған. Бұл қазіргі жоқтаудың жаңарған үлгілерімен салыстырыла қарастырылды. Мақалада ақынның жоқтау өлеңінің көркемдік ерекшелігінің негізі – қоғам, табиғат және адам жаны аттанған белгісіз әлем туралы ойлардың сабақтастығы. Фольклордағы бар мазмұн негізінде ақын кейіпкердің бұл жалғандағы еңбектерін мадақтайды, ішкі толқыныстарын табиғат өзгерістерімен үйлестіреді. Қоғам мен табиғатқа да тұрақтай алмаған адам жанын белгісіз мекенмен байланыстырып,оның опасыздығымен түйеді. Жоқтау өлеңдерінің басты ерекшелігі де - өткен адамның ісін үліг ету, насихаттау. Н. Айтұлы жоқтауында өкініш пен қайғы қапыда өлген кейіпкер үшін де, оны жоқтаушы үшін де жалғандығының мәні – жұмбақ әлемнің сыры болып қала береді. Өлеңнің көркемдігінің мәні де осында болса керек. Адам үшін белгісіз сырды таратып-тарапы, жауабын оқырманға қалдыруында болса керек.

https://doi.org/10.48081/ZZPC6007

2024

Выпуск 2

Мақалада А.Кемелбаеваның шығармаларындағы ұлттық мінез концептісі қарастырылған. Антропоцентристік бағыттың дамуымен концепт барлық саладағы автордың негізгі идеясының жиынтығы ретінде анықталып, әдебиеттегі концепт ұғымы жан-жақты зерттеле бастады. Ұлттық мінез қатарында түс жору, батырлық, шаңырақ, әмеңгерлік сынды салттар анықталады. Қазақ халқының танымына жақын ұғымдар мен атаулар талданып, жазушы шығармалары шежірелік проза жанры деп анықталған. Зерттеуде ұлттық мінез жайында В.Зусман, Н.Сейбель, Ю.Тильман және Д.Кішібеков зерттеушілердің пікірлері негізге алынған. Қазақтың ұлттық мінезі жайлы Д.Кішібеков құнды пікір білдіріп, қазақ танымындағы мінез-құлықтың қалыптасуын анықтап қарастырады. Шежірелік проза жайындағы А.Богданов, М.Бахтин, А.Татьянина пікірлері қарастырылған. А.Кемелбаева шығармалары мен Л.Қоныс туындылары арасында басты айырмашылықтар анықталды. Ұлттық құндылықтарға толы А.Кемелбаева шығармалары ассоциативті, нарративті талданып, автор пікірлері талданған. Сонымен бірге, шығармалардағы хронотоп ұғымы анықталып, шығарма аналитикалық талдау жасалды. Жазушының батыр жайындағы қарама-қарсы пікірі қарастырылып, көзқарасы негізге алынған. Зерттеуде М.Бахтин екі зерттеу құрылымы басты назарға алынып, шығармаларды талдауда ұтымды қолданылды. А.Богданов әулеттің шежірелік прозадағы маңызды ұғым екенін айтқан пікірін қарастырып, «Шашты», «Көкқия» әңгімелеріндегі қолданысы анықталған. Сонымен бірге, «Шашты», «Көкқия» әңгімелері Р.Барттың интерпретация теориясы негізінде талданған.

https://doi.org/10.48081/WBNG3333

2024

Выпуск 2

Мақалада қазақтың ғажайып ақындарының бірі – Т.Әбдікәкімов поэтикасындағы парадигмалық деңгей мен дискурстық негіздер туралы мәселе кеңінен қарастырылады. Поэзиялық шығармалардың дискурстық траекториясы сөз болған жерде ақынның ішкі әлемі мен рухани болмысына баса назар аударамыз. Оны мақаланың негізгі бөлімдерінде сөз етеміз. Тыныштықбек ақынның дәл бағасын берген қазақ прозасының көрнекті өкілі Ә.Кекілбайұлы еді. Ол Тыныштықбекті «біртүрлі ақын» дейді. Бірақ, білетініміздей, қазақтың «біртүрлі» дегені не мақтағаны емес, не даттағаны емес. Бірақ, әйтеуір, бірқалыпты құбылыс емес екендігі анық. Осындай ғажайып, философ ақынның ішкі әлеміне үңіле отыра, ой өрнектеріне жету жолдарын қарастырамыз. Ақын шығармашылығындағы көркем мәтін дискурстарының негіздеріне назар аударамыз. Толыққанды көркем туындыны дүниеге әкелу – ақын шығармашылығындағы басты мұрат. Әдеби туынды, яғни көркем шығарма тілдік белгілердің жүйелі сабақтастығымен, нақтылай түссек, мәтінмен тиянақталады. Туындының тілдік-семантикалық құрылымын анықтауда мәтін тарихын ескеру қажеттігі басым. Қазіргі қазақ поэзиясының дискурсты-талдау тәрізді нақтылы мәселелер тұрғысынан зерттеуге арналған бұл мақала – әдеби процестің тәуелсіздік кезеңіндегі айтылмыш мәселелерді арнайы қарастырған еңбектердің бірі. Жұмыста қазіргі қазақ поэзиясындағы формалық және поэтикалық тіл ерекшеліктеріне, олардағы жаңашыл белгілерге жан-жақты талдау жасалынады. Әдеби шығармалардың қағаз бетіне түскенге дейінгі процесі мен жарық көруі екеуі ішінара байланыста болады. Мақаланың қорытынды бөлімінде Тыныштықбек поэзиясының поэтикасындағы дискурстық негіздерге баға беріп, талқыланады.

https://doi.org/10.48081/XULI5534

2024

Выпуск 2

Тәуелсіздік кезеңде ғұмырнамалық романдар кеңінен жазыла бастады. Оның басты себебі қызыл цензураның жойылып, шығармашылық еркіндікке жол ашылды. Қ. Жұмаділовтің «Таңғажайып дүние» атты мемуарлық романы – оқырман сұранысына ие болған, қазақ мемуаристикасын жаңа белеске көтерген сондай туындылардың бірі. Мемуаристика тарихы мен классификациясы, жанрлық жүйеленуінің теориялық мәселелері, тілдік-стильдік ерекшелігі, «шекаралық» жанрларға (эсселер, өмірбаяндар, естеліктер, күнделіктер) қатыстылығы мен трансформациялануы, терминологиясы мен талдау әдістері әдебиеттану ғылымында біршама зерттелді. Мақалада ғұмырнамалық романның табиғаты мен образдардың жасалуы ерекшелігі, тұлға концепциясы арнайы қарастырылды. Романдағы басты тұлға – автор. Ол – жай баяндаушы емес, бүкіл шығарманың құрылымын түзуші, оқиғадан оқиға өрбітуші суреткер-жазушы, шығармашылық иесі. Ғұмырнамалық туындыда автор өмірінің екі ірі кезеңі көрініс берген. Біріншісі – Қытайдағы қазақтың тұрмыс-тіршілігі болса, екіншісі – елге оралғаннан кейінгі жазушылықпен белсенді араласқан уақыты. Екі негізгі желі – автордың бүкіл өмірін, күрес жолын, мақсат-мұратын қамтыған. Қытай жеріндегі қазақ жұртының тұрмыс-тіршілігін, басына түскен ауырпалығын боямасыз бейнелеп, бүгінгі ұрпаққа аманаттау – басты авторлық концепцияға айналған. Туындының екінші маңызды сипаты – автордың шығармашылық лабораториясының, өзі өмір кешкен жазушылық ортасының суреттелуі. Шығармашылық жолындағы жанкешті еңбегі, қайсарлығы оқырманды бейтарап қалдырмайды.Тұлға концепциясы – қарапайым да қайсар мінезді, адал жүректі ұлттық болмыс мадақталады. Мақалада биографиялық, тарихи-әлеуметтік, құрылымдық-сипаттамалық, герменевтикалық, психоаналитикалық әдіс-тәсілдер қолданылды.

https://doi.org/10.48081/NYIV6474

2024

Выпуск 2

Қазақ ағартушылығы ел азаттығының басты белгілерінің бірі ретінде білім мен ғылым арқылы ұлтты ағарту жолымен еркіндікке ұмтылу, санасын ояту идеяларын көтерді. Осындай идеялар Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармаларында да айтылады. Білім мен оқудың мәнін ерте ұққан, ұлт үшін келешек бағының ғылымда екендігін түсінген ақын өз өмірі туралы жазылған шығармаларында да білімді насихаттайды. Оқу-білім, ғылымды Мәшһүр Жүсіп мал тауып, адамның материалдық игілігін көтеретін байлық деп те, рухани жан дүниесін ашатын адамшылық көзі деп те алады. Ақын мұсылман дінін елді ізгілендіру, халықты жақсылыққа бастау құралы етуді мұрат етеді. Дінді қазақ қоғамында қалыптасқан үлгіде тек әдет-ғұрыптық жағдайда пайдалануды емес, білім мен ғылым негізі деп қабылдайды. Қаламгердің ағартушылық ойлары надандықты жоюдан гөрі, әлдіден қорғану, халықтың жұрт ретінде еркіндігі деген ойға бастайды. Мақалада білімді басшы туралы ойларының да қоғамдық ойдағы маңызына көңіл бөлінді. Мәшһүр Жүсіптің «ұйқы» символының стильдік белгілері ашылды. Мәшһүр Жүсіптің ағартушылық тақырыптағы туындылары өз кезеңіндегі қоғам бейнесін, қажетін ашатын тақырыптар болуымен маңызды екені дәлелденді.

https://doi.org/10.48081/TQQV4570

2024

Выпуск 2