Статья посвящена выявлению сущности этических знаний, описанию этапов формирования понятия о моральных знаниях, интерпретации их в оценочной деятельности субъекта. Цель работы: выяснение когнитивного статуса моральных категорий, исследование их в рамках когнитивной парадигмы с целью когнитивно-репрезентативного измерения и концептуального анализа. Методы исследования: этико-категориальный анализ, ассоциативный эксперимент, моделирование, концептуальный анализ. Получены результаты: описана природа этического знания и охарактеризованы этапы его формирования: этап первичной концептуализации, когда формируется формат знания – понятие, дающее представление о признаках знаний, их обобщении, осмысливании и означивании; этап вторичной концептуализации, когда этические знания соотносятся с оценочными предикатами в интерпретативно-оценочной деятельности субъекта; осуществлен концептуальный анализ концепта «этические знания». Научная новизна: подтвержден когнитивный статус этических знаний и доказана их когнитивная сущность, дано их определение как результата оценочной познавательной деятельности субъекта, выявляющей моральную сущность человека, имеющей значимость для индивида, осуществлен анализ этических знаний.

https://doi.org/10.48081/WCWQ3142

2023

Выпуск 3

The fourth technological revolution introduces new changes in the direction and structure of world science. The content of the socio-humanitarian direction has expanded, and new concepts of education have appeared. Gender education is one of the fastest-developing areas of the social sphere of education. In Western countries, gender education began in the second half of the twentieth century and was carried out in Kazakhstan from the first years of sovereignty. The functioning of research centers focused on gender studies has had a beneficial effect on the formation of education in this area. Now half of the universities conduct gender-based disciplines with expanding priority directions. The sphere of gender knowledge, initially covering only the sociological direction, is filled with politics, economics, philology, and history. Gender education is considered as one of the most important components of the educational process of social and humanitarian specialists. Its content includes ideological and universal values. The problem of gender education and the study of the content of gender education are considered in various aspects. In Kazakhstan, gender education, and interdisciplinary connections are not clearly expressed, and the direction is not fully distinguishable. In this article, the gender education in Kazakhstan is studied, and creation of the concept of gender education is studied.

https://doi.org/10.48081/KKQB8985

2023

Выпуск 3

The article deals with the cognitive nature of proverbs-sayings and winged words in the language of ancient Turkic written monuments. The article aims to reveal the worldview function, the cognitive essence of proverbs and sayings, and winged words collected from ancient Turkic written monuments. They are a golden link that connects people’s lives past and present that is, a spiritual treasure that continues spiritual and cultural traditions, preserved in the mind of a person, society’s memory, language, and mentality. Winged words, proverbs, and sayings in the language of the ancient Turkic written monuments we are considering are also lexical units that provide an informational explanation when defining a conceptual system. In the course of the study, it was found that the concept of “man” occupies the main place in the linguomental space of the works of medieval poets Y. Balasaguni, M. Kashkari, A. Yugineki, S. Sarayi, A. Navoi, R. Khorezmi, it was determined that their winged words and proverbs and sayings have a conceptual meaning. Proverbs and sayings about human dignity, behavior, morals, fame, and honor, supplement the concept of “man” with units that reflect universal human values, such as “satisfaction” as well as “honor, shame”, “heroism”, “generosity” etc. were analyzed with their opposite meanings – “disgrace”, “cowardice”, “stinginess” in the language of written monuments. The conceptual meaning of the symbolic data with the numerals “two, four, thousand” related to the concept “man” was also taken into account. The article deals with the cognitive nature of proverbs-sayings and winged words in the language of ancient Turkic written monuments. The article aims to reveal the worldview function, the cognitive essence of proverbs and sayings, and winged words collected from ancient Turkic written monuments. They are a golden link that connects people’s lives past and present that is, a spiritual treasure that continues spiritual and cultural traditions, preserved in the mind of a person, society’s memory, language, and mentality. Winged words, proverbs, and sayings in the language of the ancient Turkic written monuments we are considering are also lexical units that provide an informational explanation when defining a conceptual system. In the course of the study, it was found that the concept of “man” occupies the main place in the linguomental space of the works of medieval poets Y. Balasaguni, M. Kashkari, A. Yugineki, S. Sarayi, A. Navoi, R. Khorezmi, it was determined that their winged words and proverbs and sayings have a conceptual meaning. Proverbs and sayings about human dignity, behavior, morals, fame, and honor, supplement the concept of “man” with units that reflect universal human values, such as “satisfaction” as well as “honor, shame”, “heroism”, “generosity” etc. were analyzed with their opposite meanings – “disgrace”, “cowardice”, “stinginess” in the language of written monuments. The conceptual meaning of the symbolic data with the numerals “two, four, thousand” related to the concept “man” was also taken into account.

https://doi.org/10.48081/BXUW4046

2023

Выпуск 3

This article is devoted to the place and practical significance of the use of adapted texts in teaching foreign languages, the theoretical analysis of arguments against the use of authentic texts in teaching reading and results of pedagogical experiment comparing the use of authentic and adapted versions of “The Count of Monte Cristo” by Alexandre Dumas. The relevance of this issue is justified with the fact that the use of authentic texts in the methodology of teaching foreign languages can be inefficient due to the complexity of the content and learner’s language competence. Therefore, quantitative and qualitative limitation of the text material can be required, that is, the need to adapt to the certain level. Based on the above ways of organizing work with authentic adapted and authentic materials, we conducted methodological experiment to compare students’ level of comprehension when reading from authentic and adapted versions. Firstly, the learners read authentic version and then adapted version of “The Count of Monte Cristo”. As a result of comprehension test, it was revealed that the average number of learner’s correct answers grew from 45% to 85% when they started reading the adapted version of text material. This finding suggests that implementing adapted literary texts into teaching process can create a good learning environment and enhance students’ level of comprehension at the beginning stages of learning.

https://doi.org/10.48081/CSPX2939

2023

Выпуск 3

Бұл мақалада Кеңес дәуіріндегі ақын-жазушыларының шығармаларында қалыптасқан “Ұлы отан” макроконцептісінің қолданысы жан-жақты талданып қарастырылды. Кеңестік дәуірдегі тіл саясатын, тіл құрылысын, тілдік жағдайды жан-жақты қарастыру – сол кезеңдегі қазақ тілінің «лингвистикалық бейнесін» танытады. Әлеуметтік ортада жаңару мен жаңғыру басталды. Соған сәйкес қоғамдық идеал түбегейлі әрі тез өзгерді. Қарастырып отырған кеңестік кезең социализмнің салтанатын дәріптеу, лениндік, сталиндік идеяның мәңгілік екендігін халық санасына сіңдіру, коммунизм орнатуда партияның сара жолына түсу қажеттігін түсіндіруді мақсат ете отырып, қалың бұқараны тек кеңестік билікке бойұсынуға шақырған уақыт болды. Бұл тұстағы мерзімді басылымдар да кеңестік мемлекет саясаты мен идеологиясын насихаттаудың ақпараттық құралы ретінде мейілінше ашық түрде қолданылды. Қоғамдық-саяси, публицистикалық, көркем дискурс мәселелеріне үңіле отырып кеңестік кезеңдегі бірнеше қоғамдық-саяси мәні бар ұғымдарды концептілік тұрғыда жүйелеп, концептілер жүйесі ретінде топтастырылды. Концептілік тұрғыда қарастыру дегенде сол бір кеңестік кезеңдегі адамдардың тілдік санасын, ойлау бірліктері мен психикалық ресурстарын, білімі мен көрсеткіштерін танытатын лингвокогнитивті құрылымдарды түсіндіру. Осы негізде кеңес дәуіріндегі қоғамдық-саяси, көркем, публицистикалық дискурс мәселелерін қамти отырып, концептілер жүйесін көлемді макроконцептілер мен шағын микроконцептілерге бөліп қарастырылды. Зерттеу материалының кіріспесінде «Кеңес дәуіріндегі макро, микроконцептілер» деп аталып, қазіргі тіл ғылымында негізгі ұғымы болып саналатын концепт ұғымына анықтамалар беріліп, жан-жақты қарастырылды. «Ұлы отан» макроконцептісі тараушасында «Ұлы Отан» концептісіне қатысты «Отан», «Отан - ана», «Отан – тыныштық, мәңгілік орын» ұғымдары совет дәуіріндегі халықтың таным әлемімен байланысты көрініс тауып, «Ұлы Отан» концептісін танытудағы маңызыды концептілер болып табылатындығын дәлелдеп танытылды. Зерттеу материалдарын Қазақ әдебиеті курстарында, қосымша материал ретінде Қазақстан Тарихы пәндерінде де пайдалануға болады.

https://doi.org/10.48081/KAIX6716

2023

Выпуск 2

Мақалада ғалым Қ.Жүсіп еңбектеріндегі архетиптік бейнелер мен қазақ әдеби шығармаларындағы қазақи сана негіздерінің қалыптасу жолдары қарастырылған. XIX ғасырдағы Еуропа оқымыстылары қазақ халқының әдет-ғұрыптары және мәдени тарихымен танысып, «тосын, жұмбақ, қызық ел!» -деп тамсанған. Ресей ғалымдары да қазақ халқының бай ауыз әдебиеті, музыкасы бар, өмірге төзімді халық деп санаған. Байырғы қазақ халқы небір түрлі заманды басынан кешірген, әсіресе жаугершілік пен табиғаттың қаталдығынан зор зардаптар шеккен. Соған қарамастан өзінің ұлттық рухани сипатын толық сақтап қалған. Ол елдің даму сатысы мен өсу эволюциясы әріден басталады. Әсіресе, өзі мен табиғаттың арасындағы байланысты түсіну, тану барысында сәби, балаң ойларға барған тұстары да бар. Сол кездің өзінде-ақ, біртіндеп дүниенің жұмбақ сырларына зерек санамен шолу жасаған: адамзат жаратылыстың бесігінде қашан пайда болған, оның өмір сүруіне белгісіз сыртқы күштің әсері бар ма, өмірдің арасалмағы неге бұзыла береді, жоқшылық пен ашаршылық адамның басқан қадамымен қатарласа жүретіні несі, індет пен ауру, зейнет пен бейнеттің тұрақты сипатын өзгертуге бола ма? Болса қалай?! Бұл табиғаттың тылсым күштерін заманымыздың он тоғызыншы ғасырында ғұмыр кешкен ақындар мен жыршылар қалай қабылдаған? Олардың жеке ой толғамдары мен танымдық ерекшеліктері және олар қалай, қандай жолдармен көрсетілген деген мақсатпен ғалым Қ.Жүсіп еңбектерінің зерделенуі қарастырылады.

https://doi.org/10.48081/FXAB9069

2023

Выпуск 2

Мақалада қазақ балалар әдебиетіндегі кейіпкер ерекшеліктері талданған. Әдебиеттегі кейіпкер мінезі туралы зерттеулер көбінесе ересектерге арналған шығармаларды талдайды. Ал балалар әдебиетіндегі кейіпкер бейнесі туралы зерттеулер, әсіресе, қазақ әдебиетінде әлі де кең қарастыруды қажет ететін сала болып отыр. Біз мақалада қазақ балалар әдебиетіндегі кейіпкер мінезінің сипаттарын халық ауыз әдебиетіндегі шығармалар негізінде талдауды дұрыс деп таптық. Себебі халық ауыз әдебиетіндегі кейіпкер бейнесі баланың тұтас болмысын ашады. Халық шығармаларында балаға өнерді, көркемөнерді танытудың классикалық әдіс-тәсілдерін таңдап алған. Баланың табиғи даму ерекшеліктерін негізге ала отырып, оны қоғамға дайындайды, табиғат сырларын ұқтырады. Кейіпкердің табиғат пен қоғамды тануы баланың дүние келген кезінен басталады. Балалар шығармаларында бала бейнесі алғашқыда ересектер қалауымен басталып, бірте-бірте балалар ортасындағы кішкене қоғамның өз ортасында шыңдап, содан кейін барып, ересектер ортасына әкеледі. Біз мақалада осы ерекшеліктерді көркем шығармалар арқылы бердік. Талдау кезінде қазақ балалар фольклорындағы жырлармен бірге кейінгі жазба әдебиеттің де үлгілері мысал ретінде алынды. Бұл ретте, балалар шығармаларының үздік үлгілері Ы. Алтынсарин, Б. Соқпақбаев, М. Әлімбаев шығармалары арқылы балалар әдебиетіндегі көркем бейне жасалуының ерекшеліктері ашылды. Қазақ балалар әдебиеті – баланы өмірге дайындайтын, қоғам мен табиғат сырын ұқтыратын үлкен тәрбие мектебі қызметін атқарып келген кешенді жүйе. Осы жүйенің бүгінгі жаһандану кезіндегі мәні мен маңызын, мақсаттары мен міндеттерін, бағыттарын айқындаудың да қажеттілігі туындайды. Сондықтан мақалада кейіпкерді қоғамға дайындап, жаратылыс сырларының алғашқы әліппесін үйреткен әдебиеттің қазіргі ақпараттық технология мен жаһандану кезіндегі рөлі арта түседі. Өзге өнер түрлеріне балалар шығармалары жол басшы болғанда ғана ұлттық таным мен түсінікті көңілге ұялатқан ұрпақ болатыны сөзсіз. Мақалада балалар әдебиетіндегі кейіпкер бейнесін анықтай отырып, жаһандану кезіндегі көркем әдебиеттегі кейіпкер бейнесін жасаудың модельдерін ұсыну туралы ой түюге болады. Бұл модель кейіпкердің қоғамдық қызметі, кейіпкердің міндеті, кейіпкердің әрекеті т.б. шарттарын қамтуы тиіс.

https://doi.org/10.48081/SJHX5215

2023

Выпуск 2

Тілдік тұлға – ауызша және жазбаша мәтін тудыра алатын, оны адресат пен адресант арасындағы коммуникацияға айналдыра алатын тұлға. Өз кезегінде барлық грамматикалық тұлғалар мен функционалды стильдердің мүмкіндіктерін бастауыш сынып оқушысы өз жасына сәйкес қолдана алады. Демек, тілдік тұлға – философиялық, психологиялық және әлеуметтанымдық т.б. тұтас ғылым салаларында қолданылатын пәнаралық термин. Бұл терминді бастауыш сыныпта отансүйгіштік мазмұндағы мәтіндерді игере отырып, азаматтық құзіреттілікті меңгеруде де қолданылатынын ескерген жөн. Бұл мақала отансүйгіштік мазмұндағы мәтіндер лингвистикасына арналған докторлық диссертация шеңберінде әзірленген тақырыпты негізге ала отырып әзірленген. Ғылыми мақалада тілдік тұлғаны қалыптастыруда отансүйгіштік мазмұндағы мәтіндерді іріктеп, бейімдеп, цифрландырып пайдалану мәселесі қарастырылған. Тілдік тұлғаны қалыптастыру баланың кішкентайынан басталу керек. Жас-жасқа бөліп, барлық сынып-сынып бойынша тілдік тұлғаның қалыптасуына назар аудару керек. Осыған дейін тілді структуралық тұрғыдан оқытып, лингвистикалық білімді құрылымдық тұрғыда беруді көздеген жүйе болды. Соған сәйкес фонетикалық тілдік құзіреттіліктер, лексикалық құзіреттіліктер, морфологиялық құзіреттіліктер, синтаксистік құзіреттіліктер, сөзжасамдық құзіреттіліктер беріліп, тек пәндік құзіреттіліктермен шектелді. Ал тілдік тұлға мәтін тұрғысынан оқыту, мәтінмен байланыстыра оқытуды басты мақсат етпеді. Бүгінде қазақ тілі функционалды аспект тұрғысынан оқытуды қолға алған шақта, мәтін арқылы тілдік тұлға қалыптастыру, сонымен қатар отансүйгіштік мазмұндағы мәтіндерді бейімдеп беру ұсынылып отыр.

https://doi.org/10.48081/XFAJ9225

2023

Выпуск 2

Тіл білімінде әдеби тілдің нормасына қатысты біршама ғылыми тұжырымдар берілген және оларды зерттеуге арналған ғылыми еңбектер аз емес. Осы ретте Ә. Ахметов, Ә. Хасенов, Ә. Болғанбаев, М. Серғалиев, Ғ. Қалиев, Б. Сағындықұлы т.б. ғалымдарымыздың пікір-тұжырымдары мен еңбектерін атауға болады. Мақалада күнделікті тұрмыста жиі жұмсалатын эвфемизм, дисфемизм, диалектизм, жаргон сөздер, қарапайым сөздер мен тіпті варваризмдер сияқты қолданыстардың стильдік ерекшеліктері сөз етіледі. Сонымен қатар, келтірілген терминдердің теориялық тұжырымдарына сүйене отырып, олардың көркем шығарма материалдары негізінде қолданылу сипаты қарастырылады. Көркем шығарма тіліндегі тілдік нормаға жатпайтын сөздер мен сыпайы сөздердің лексика-семантикалық сипаты анықталады. Олардың эмоционалды-экспрессивтік мағыналары ашылып, прагматикалық ерекшеліктерін анықталады. Көркем шығарма тіліндегі эвфемизмдер мен дисфемизмдерді оппозиция тұрғысынан көрінуі салыстыра қарастырылады. Сөйлеу тілінің элементтері кейіпкерлердің тілдік қарым-қатынасын толықтырып, айтылар ойды жеткізуде, кейіпкер бейнесін ашуда айрықша орын алатын тілдік бірліктер болып табылатындығы нақты мысалдар арқылы анықталды. Қаламгерлердің бейнелі, әсерлі сөз қолданыстарын шығармаларында молынан пайдаланып, қажетіне жаратуы – халық тілінің байлығы, ауыз әдебиетінің сөз үлгілерінің әдеби тіліміздің баюына, толысуына өз үлесін қосатыны дәлелденеді.

https://doi.org/10.48081/YFUN4991

2023

Выпуск 2

Мақалада қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі, фольклорист, ақын, ойшыл Мәшһүр Жүсіп Көпеев поэтикасының бастау көзі, рухани арнасы қарастырылады. Мәшһүр Жүсіптің шығармашылығына қатысты жазылған түрлі зерттеу жұмыстарын сараптай отырып, ақын шығармашылығының поэтикалық бастауларын, рухани арнасын айқындау, ашып көрсету мақаланың мақсатына жатқызылады. Әдебиет ғылымында поэтика тақырыбына арналған зерттеулер өте көп. Поэтика туралы алғаш рет Аристотельдің еңбегінде қарастырылғанын ескерсек, поэтиканың зерттелу тарихы тереңде жатқанын көруге болады. Сол кезден бастап поэтикаға түрлі анықтамалар беріліп келді. Қазіргі таңда да поэтика өзекті тақырыптардың бірі, себебі ақын-жазушы шығармашылығының көркем табиғатын зерттеу, оның басқа тұлғалардан ерекшелігін бөліп көрсету әрбір тұлғаның әдебиеттегі орнын, ізін анықтауға көмегін тигізеді. Сондықтан да біз зерттеу жұмысымыздың нысаны ретінде алып отырған Мәшһүр Жүсіп поэтикасының ерекшеліктерін зерттеудің қажеттілігі бар деуге болады. Осылайша жұмыстың ғылыми-тәжірибелік мәні Мәшһүр Жүсіптің поэтикалық бастауларын, рухани арналарын айқындап, саралауда жатыр. Талдау барысында ақынның поэтикалық бастаулары жүйеленді, рухани арналарының бастау көздері анықталды. Зерттеу материалдарын жоғары оқу орындарының арнайы курстарында, семинарларда, әдебиет сабақтарында қолдануға болады.

https://doi.org/10.48081/JOLI2709

2023

Выпуск 2