Мақалада І.Жансүгіровтің этнографиялық туындысы «Қазақ үйдің тұрмысы» өлеңіндегі этнографизмдер жүйеленіп, жинақталып, өлең мәтініндегі этнографиялық атаулардың сандық деректері келтіріліп, этнографизмдер алғаш рет тақырыптық жағынан топтастырылып, ұлттық мәдениеттің ерекшеліктері тұрғысынан талдау жасалды. Қазақ тұрмысына орай қолданылатын этнографизмдердің ұлттық-мәдени компоненті анықталды. Мақалада халықтың материалдық және рухани өмірінің объектілерін немесе құбылыстарын білдіретін, ұлттық, тарихи және уақыттық болмысты көрсететін, айқын коннотативтік мағынасы бар, тілдік баламасы жоқ атаулар нысанға алынды. Өлеңде халықтың тұрмыс-тіршілігін, болмысын, оның дәстүрі мен наным-сенімін, дүниетанымдық ерекшеліктері мен құндылықтар жүйесін суреттеу үшін ақынның 176 этномәдени атау қолданғаны анықталып, атауларды өлең ырғағына, ұйқасына тиімді орайластырған ақынның тіл шеберлігі мен этнокөркемдік ойлауы талданылды. І.Жансүгіров өлеңіндегі этнографизмдерді тақырыптық жағынан топтастырып жүйелеу көркем этнография мен ұлттық этноментальдық аясында жанрдың даму динамикасын көрсетуге мүмкіндік береді. Ілияс Жансүгіров шығармаларын этнопоэтикалық тұрғыда зерттеу халықтың әлеуметтік, материалдық, рухани, этикалық және эстетикалық мәдениетін жаңғыртудағы маңызын айқындап, оның этноменталитеті, екінші жағынан, көркем этнография негізінде әдеби-көркем мәтін жасаудағы шебірлік қырын жаңа контексте қарастыруға негіз болады.

https://doi.org/10.48081/STFJ3548

2024

Выпуск 3

Статья посвящена анализу влияния наличия или отсутствия глобальных знаний на понимание речи. Основные направления и идеи исследования заключаются в понимании интерпретации как процесса и результата субъективной репрезентации мира, основанной, с одной стороны, на общечеловеческих представлениях о мире, и, с другой стороны, на личном опыте взаимодействия человека с миром. Это глобальные знания коммуникантов, знания о мире. Методология исследования включает применение интерпретативного подхода к анализу речевого поведения коммуникантов, методов наблюдения, сопоставления. Результаты исследования: всякое речевое взаимодействие pегулиpуется наличием или отсутствием глобальных знаний, негласными пpавилами, пpедполагающими наличие у каждого собеседника двух тесно связанных установок: стpемления к достижению обоюдно-взаимного успеха коммуникации и стpемления к достижению своего личного успеха. Глобальные знания представлены как конвенции общения и факты pечи, выходящие за пpеделы языка. А знание фактов языка и жизни, в pамках которых интеpпpетиpуем pечевое поведение, мы понимаем как личностный минимум знаний, который входит в социокультуpную матpицу человека, охватывает обязательные знания, понятия и навыки, с помощью котоpых фоpмиpуется кpугозоp людей, их обpаз мыслей и суждений, мотивиpуется их поведение. Этот минимум позволяет человеку говоpящему иметь кpугозоp, котоpый содействует пpавильному миpопониманию и наличию у него близкого к pеальности общего пpедставления о жизни.

https://doi.org/10.48081/UAPH1176

2024

Выпуск 3

The article considers the concept of “good” in Kazakh fairy tales. Revealing the worldview, behavior, and general character of a people means identifying the most important socio-psychological characteristics that have historically developed from the socio-economic system, way of life, existence, living conditions, etc. The formation of people’s national way of life is influenced by natural conditions, the world of plants and animals, which, in turn, determines the type of work they do, the system of traditions and customs. The linguistic picture of the world is a holistic, systematic reflection of reality, carried out using various linguistic means. The article examines the reflection of the fable “Good follows good, evil follows evil” in fairy tales, which was formed in the Kazakh worldview. It is studied as the basis of knowledge accumulated from the life experience of the people, and is subjected to scientific analysis based on the data of the fairy tale. When we study good and evil together, no matter what folk tale we take, there is no hero who gets his way by doing bad things. There will never be such a hero. It is believed that the opposition of good and evil is present in every language, in the linguistic image of every world. In the texts of folk tales there are sometimes multiple variations. This is natural, since folk tales have many different versions. In this case, one of the most important factors is that the fairy tale is easy to read and easily perceived. The difference between good and evil, which is still considered relevant today in the linguistic picture of the world in Kazakh fairy tales, and its definition through simple reflections of everyday life is easily illustrated with visual and specific data.

https://doi.org/10.48081/JAUV4475

2024

Выпуск 3

Павлодарское Прииртышье – полиэтнический регион Казахстана, сформировавшийся в результате нескольких переселенческих потоков, разнородных по национальному и социальному составу. На казахстанских землях переселенцы сохраняют свои культурные традиции, которые в новых условиях принято считать вторичными. Однако в результате тесных контактов разных этнических групп и под влиянием времени они трансформируются и приобретают современные черты, которые воспринимаются как аутентичные, естественные. При этом сохранившиеся архаические ритуальные модели теряют связь с магическими верованиями, а праздник в целом оказывается средством коммуникации и имеет развлекательный характер. В настоящей статье рассматривается современное состояние народной праздничной культуры, для которой характерны активные межэтнические взаимодействия и всенародный, массовый характер. В научный оборот вводятся полевые записи устных нарративов, сделанные в 2022 году в селе Баянаул Павлодарской области. Анализ рассказов о календарных праздниках в результате демонстрирует осознание культурных различий соседствующих этносов, адаптацию к ритуальным моделям чужого этноса, а также частичное восприятие культуры соседствующих народов. Коллективный характер сельских календарных праздников демонстрирует понимание ценности как своей, так и чужой культуры.

https://doi.org/10.48081/JEKA9230

2024

Выпуск 3

В данной статье указаны теоретические и практические аспекты реализации проектной деятельности по развитию функциональной грамотности обучаемых и обучающих в учебных заведениях области Абай. В частности, представлены цель, задачи проекта, его научная новизна, а также определены методы и пути его осуществления. Также в статье обсуждаются основные задачи проекта, включая определение актуальных потребностей образовательной парадигмы, разработку современных учебно-методических комплексов и информационного обеспечения, а также создание экспериментальной площадки и проведение научно-практических мероприятий. Методология проекта основана на использовании полиязычных текстов на казахском, английском, русском, немецком и турецком языках для развития функциональных компетенций учащихся. В статье подчеркивается важность учебно-методического обеспечения как инструмента для успешной адаптации выпускников к быстро меняющимся условиям современного мира и их профессиональной мобильности. В разделе практической подготовки представлены результаты социологического опроса, в результате которого обосновывается необходимость разработки и использования созданного учебно-методического комплекса-контента для учителей школ казахского, русского и английского языков и преподавателей немецкого и турецкого языков, представленного на мультимедийной платформе, разработанной участниками проектной группы университета имени Шакарима города Семей.

https://doi.org/10.48081/GUHT8046

2024

Выпуск 3

Бұл мақалада соңғы уақыттағы лингвистикалық зерттеулердегі сөз мағынасы әр қырынан зерттелінуі, әсіресе, сөз мағынасын тілдік және сөйлеу актісі тұрғысынан бірлікте қарастырылуы сөз етіледі. Мұндай зерттеулердің басты міндеті сөз мағынасын қатысымдық (коммуникативтік) семантика аясында – қатысым жағдайындағы сөз мағынасының қызметін, мақсаты мен қатысымдық мақсатқа жету жағдайын айқындау негізінде жүзеге асырылады. Семантикаға деген терең қызығушылық, психолингвистикалық зерттеулердің кең қанат жаюы, мәтін семантикасына деген жаңаша көзқарастар тілдік деректер сөз мағынасының әлдеқайда терең, көлемді де күрделі мәселе екенін, практикалық қолданыста аса маңызды болып табылатын семантикалық талдаулардың қажеттілігін айқындап берді. Осыған байланысты тілдік шындықтың қатысымдық актіге сай келетін үлгілерін зерттеу мәселесі туындады. Қазіргі семасиологияның теориялық және практикалық қажеттіліктерінің негізінде қатысымдық семантика бағыты қалыптасты. Мағынаның қолданыстық сипаты осы қатысымдық семантика аясында жүзеге асырылады. Қатысымдық семантика – тіл білімінде әлі де толық қалыптаспаған тың лингвистикалық сала. Сондықтан болар, тілдің қатысымдық аспектісі жайлы ғалымдар пікірі әрқилы. Дегенмен, барлығының пайымдау-тұжырымдары, көзқарастары бойынша, қатысымдық семантика – қарым-қатынастағы белгілі бір мақсат үшін жұмсалған лексикалық мағынаның көрсеткіші. Терминнің мазмұнын айқындауды, мәселенің тілдің даму барысындағы, қолданыс аясындағы ерекшеліктерін қарастыруды өзекті мәселелердің біріне жатқызуға болады.

https://doi.org/10.48081/YANV3714

2024

Выпуск 2

Бұл мақалада түркі тілдері қыпшақ бұтағына кіретін қазақ және қарақалпақ тілдеріндегі ортақ сөздердің семантизациялануы қарастырылды. Мағыналық айырмашылықтар мен ұқсастықтарды дәлелдеу үшін «көз», «сана», «бас» сөздеріне аталған тілдер бойынша семантикалық талдау жасалды. Түсіндірмелі сөздіктердегі мағыналарын сипаттай отырып, мағыналық әлемі талданды, кейбіріне көркем шығармалардан мысалдар беру арқылы дәлелденді. Семантикалық талдау бір тілде ғана емес түркі тілдері әрі оның ішінде қазақ және қарақалпақ тілдеріне салыстырмалы зерттеу жасалғандығы мақаланың өзектілігін көрсетеді. Себебі бүгінде салыстырмалы-тарихи тіл білімі ғылыми зерттеулерді қажет ететін салалардың бірі. Зерттеу жұмысының нәтижесі ретінде ортақ сөздердің семантикалық табиғаты әрдайым дамып отырғандығын, бір тілдегі мағына екіншісінде кеңейгенін не тарылғанын, я болмаса мүлде өзгергенін байқадық. Бірақ тілде қандай өзгеріс болса да аталған тілдердегі сөздер өзінің түркілік түпкі негізін сақтап қалған. Кейбір сөздердің мүлде жаңа мағынаға ие болып тілдің лексикалық қорын ұлғайтқанын және сөзді жаңаша дамытқанын анықтадық. Сөздің мағыналық дамуын талдау арқылы сөз тарихына, этимологиясына, ұлттың болмысына бойлай аламыз. Сондықтан да тіл білімінде семантика саласын зерттеу зор маңызға ие.

https://doi.org/10.48081/EBHM4761

2024

Выпуск 2

Мектеп оқулықтарының терминдері, олардың бірізділігі, терминологиялық талаптарға сәйкестігі, оқушыларға ақпаратты жүйелі берудегі терминдерді бірізді қолданудың маңыздылығы, қызметі, орны талқыланып жүрген өзекті мәселелерді қатарына жатады. Осы мақсатта 1-6-сыныптардағы «Жаратылыстану», «Математика», «Информатика» пәндерінің оқулықтарына, терминдердің қолданысына, ерекшеліктеріне және терминдерден тыс жалпы қолданыстағы сөздерді бірізді, жүйелі қолдану жағдайына талдау жасалып, баға беруге ұмтылыс жасалады. Ақпараттың жүйелі берілуі үшін қайсыбір қолданыстардың бірізді берілуі маңызды. Бұл, әсіресе, оқулықтар үшін ерекше талаптың бірі. Ал, жаратылыстану ғылымдарына, оның ішінде математикаға ұғымдардың, жүйенің ретті болуы, ретті берілуі тән. Нақ осы мәселе нормативтік құжаттар үшін де, оқулықтар үшін де өзекті болып отыр. Оқулықтардағы терминдердің, сөз қолданыстарының бірізді қолданылуын, лингвистикалық-педагогикалық талаптарға сәйкестігін талдап, бірізді қолданылмағандарын айқындау, оның себептерін анықтау оқулықтардың сапасын терминдік қолданыстар тұрғысынан сапасын арттыруға мүмкіндік беруі ықтимал. Бұқаралық пікірлердің үдерісімен оқулық терминологиясын жалпы сынамай, нақты көз жеткізу – практика үшін, оқулық жазу практикасы үшін қажетті зерттеу, талдау жұмысы. Талдау жұмыстарының негізінде терминдердің қолданысына, оларды жүйеге келтіруге қатысты тиісті ұсыныстар жасалады.

https://doi.org/10.48081/WCJE2533

2024

Выпуск 2

Шешендік сөз үлгілері фольклор жанры болуымен қатар ХХ ғасыр қазақ прозасында жазушының көркемдік мақсаттарына сай сәтті қолданылып келді. Мақалада шешендік сөздердің әдебиеттегі алуан сипаттары мен көркемдік қызметі, әсіресе, шешендік сөздердің тарихи романдардағы қолданылу көріністері талданады. Мақалада шешендік сөздердің қолданылу ерекшеліктері оның табиғатынан, ұлттық ерекшелігінен туындайтыны тұжырымдалады. Ж.Аймауытовтың «Күнікейдің жазығы», Ғ.Мүсіреповтің «Ұлпан», І.Есенберлиннің «Көшпенділер», С.Сматаевтың «Елім-ай», Ж.Ахмади «Құн» т.б. шығармаларындағы шешендік сөз шиырлары қарастырылады. Сонымен бірге жазушылар әдеби туындаларында би-шешендер мұраларын, олардан қалған қанатты сөздерді, сөз тіркестерін, мақал-мәтелдерді дайын форма күйінде өзгеріссіз қолданатыны да пайымдалады. Қазақ қаламгерлерінің көпшілігінің шығармаларында ұшырасатын мұндай дайын үлгілерді түрлі көркемдік, тарихи, шығармашылық талаптардың үдесінен шығу мақсатында пайдаланады. Тарихи романдарда халық санасына мықтап орныққан, ел аузындағы деректер арқылы көпшілікке кеңінен таныс айтулы қайраткерлердің, хандардың, батырлардың, абыз-ақсақалдардың, би-шешендердің бейнелерін қайта жаңғырту үрдісі жиі ұшырасады. Сол үшін халық жадындағы сюжеттерді, тұлғалармен байланысты оқиға желілерін, тарихи деректерді қаламгерлер жаңа шығарма аясында, соның көркемдік талаптарына сай игереді. Мақалада қаламгерлердің шешендік сөздердің айтылу мақамын, өлшем бірліктерін, сөз ырғағын, ой ағысын шынайы беру үшін кейіпкерлердің нақышына келтіре сөйлеу, ауызекі сөйлеу дәстүрінің ерекшелігін бейнелеу мақсатында саналы түрде қолданатыны тұжырымдалады.

https://doi.org/10.48081/NXZZ4779

2024

Выпуск 2

Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін құрамындағы біраз мемлекет тәуелсіздікке қол жеткізіп, тілдері мемлекеттік мәртебеге ие болып, біртіндеп терминологиялық тілдің де дамуына жол ашылды. Терминдердің көп бөлігі орыс тілінен еніп, тіпті аударылмай алынғанымен қоймай, қабылдаушы (қазақ) тілінің фонетикалық ерекшеліктеріне бейімделмей өткені мәлім. Қалыптасқан кеңестік идеологияның нәтижесінде қоғамның ажырамас бөлігіне айнала алмай, тіпті назардан тыс қалған салалардың бірі дін болды. Аталмыш саланың терминологиялық жүйесінің де тәуелсіздік алғаннан кейін де бірден қалыптасып кетуі екі талай еді. Сәйкесінше, мемлекетте діннің «тыйым» салынған салаға айналуы тілінің де діни терминологиясының дамымауына әкеледі. Дін саласы, оның ішінде ислам дініне қатысты терминдердің тек базалық ұғымдарға қатысты бөлігі философия аясында қарастырылды. Қазір болса, дінтану, тіпті исламтану салалары ажыратылып, жоғары оқу орындарында арнайы білім беру бағдарламалары аясында мамандар да даярлана бастады. Дін саласының қоғамның кілт салаларының біріне айналуымен, бұл саланың терминологиялық тілінің де қалыптасуы мен дамуына әкеліп, теориялық зерттеулерден бөлек, практикалық, атап айтқанда қолданбалы сипаттағы еңбектер – сөздіктер де шығарыла бастады. Бұл мақалада қазақ тіліндегі діни лексикографиялық еңбектер қарастырылып, ерекшеліктері сипатталады.

https://doi.org/10.48081/CWOH1868

2024

Выпуск 2