Ұлттық әдебиетіміздің белгілі қаламгері О.Сәрсенбаевтың «Адамның құны қанша?» атты рисала жанрында жазылған туындыларының тағылымы тереңде. Берілген мақалада Оразбек Сәрсенбаевтың рисала жанрында жазған әңгімелерін қарастырдық. Қазақ әдебиетінде рисала жанры - күні бүгінге дейін зерттеле қоймаған жанр. Адамзаттың даму тарихында қашанда қаламгерлерді адам болмысы, оның рухани қасиеттері мен құндылықтары жайлы сұрақтар толғандырып келді. Осы тұста «Адамның құны қанша?» туындысында адамдықтың белгісі оның ішкі жан байлығы мен ықыласында жатқандығы, оның бүгінгі көкейкесті рухани мәселелермен сабақтастығы, көркемдік және пәлсапалық сипаттары бағамдалады. Мақалада О.Сәрсенбаевтың «Адам құны қанша?» рисалалар жинағына енген мазмұны терең, діни, мысал-өсиет рухында жазылған осы аттас шағын әңгімесі әдеби, теориялық, пәлсапалық тұрғыдан талданады. Сонымен қатар мақалада осы жинаққа енген «Сопылар салты», «Табыну мен тағұттың арасында», «Бақыт деген немене», «Махаббат пен ғадауат», «Қанағат қағидалары», т.б. шығармалары да зерделенеді. Қаламгердің адам бойындағы асыл қасиеттерді қоғамда болып жатқан рухани құбылыстармен, бүгінгі адамдардың іс-әрекеттерімен, өмір шындығымен байланыстыруы әдеби мысалдармен талданған. Мақалада жазушының ерекше суреткерлік қыры өмірде болып жатқан құбылыстарды бүгінгі күн тұрғысынан шынайы толғағаны туралы қорытындылар жасалады.

https://doi.org/ 10.48081/TEIX1961

2022

Выпуск 2

В данной статье речь пойдет об исторических легендах, собранных Машхур Жусипом, в том числе об Абылай хане – исторической личности, возглавлявший казахский народ. Здесь особенно подробно рассматриваются различные варианты, касающиеся личности Абылай хана, публикуемые в разных сборниках, книгах, сравниваются между собой. Образцы фольклора об Абылае, собранные из уст народа, анализируются в сравнении с версиями Ш. Уалиханова, В. Радлова и др. Особенности и различия, возникающие в ходе этих сравнений и т.д., описываются в статье. В статье разносторонне рассмотрено, что некоторые фольклорные версии связанных с личностью Абылай хана сохранились только в рукописях Машхур Жусипа. Все это показывает, насколько ценны исторические легенды, собранные Машхур Жусипом, в том числе фольклорные образцы, касающиеся личности Абылай хана.

https://doi.org/ 10.48081/EECX6686

2022

Выпуск 2

Мысал өлең ескіден белгілі әдебиеттің жанры. Біз мақаламызда мысал өлеңдер ішіндегі мазмұнның өзгерісін қарастырдық. Мысал өлеңдер ішіндегі оқиғалардың дамуы, жаңаша трансформацияға ұшырауы ерекше қызықты процесс. Осы арқылы қоғамның өзгерісі білінеді. Демек, біздің мақала бүгінгі күнге де қызықты, әрі қажетті деп білеміз. Өзімізге мәлім мысал жанры ежелден келе жатқан, ескі адамзаттың қадірлі жанрының бірі. Адамзат алғашқы даму үдерісі кезінде мысал жанры арқылы дүниені танып, біліп осы әдебиет үлгісі арқылы танымын кеңейтті. Себебі алғашқы даму шағында адамзат өзін қоршаған ортадан бөлмеген еді. Яғни, жануарлар немесе жанындағы тірі мен өлі арасындағы әр түрлі оқиғаларды , хикаяларды тілге тиек ете отырып адам көзқарас ұғымының өзгеруін, оның имани қалпын сынаққа салып, сол кездегі түрі жазылады мысал өлеңде. Аты айтып тұрғандай мысал өлеңдер әлденені мысалға ала отырып жасалады. Бұл жанрдың басты белгісінде салыстырмалы әдебиеттанудың белгісі бар. Өрісті жолмен бізге жеткен себебі де сол. Ал кейбір мысал өлеңдерде ұлттың мінезі де білінеді. Мысал өлеңдер үкім айтушы, шын ар сотындай сезіледі. Демек бүгінгі, я кейінгі кешегі ұлттың мінезін, салтын, ойқ арымын түсіну үшін мысал өлеңдерге жүгінуге тура келеді.

https://doi.org/10.48081/ZEKC9812

2022

Выпуск 2

Қазіргі таңда әлемнің тілдік бейнесіндегі адамды зерттеуде тілдік тұлғаның жеке сипаттамалары, оның ішінде жыныс категориясы маңызды орынға шығып отыр. Түрлі лингвомәдени қауымдастықтағы гендерлік түсініктердің мазмұны тілдік құрылымдар арқылы қарастырылады, себебі гендерлік таным тілдің барлық деңгейлерінде көрініс тауып, белгілі бағаларды білдіреді. Мақалада гендерлік мазмұндағы мақал-мәтелдер тілдің паремиологиялық қорының маңызды қабатын құрайтындығы негізге алына отырып, түрлі лингвомәдениеттегі әлем бейнесін тануда маңызды материал болып табылатындығы айқындалған. Және концептуалды метафоралардың қатарына енетін, ұлттың, мәдениеттің өзіндік ерекшелігін білдіретін гендерлік метафора категориясына түсініктеме берілген. «Гендер» еркектік және әйелдік категорияларын ашып көрсететін болғандықтан, гендерді құрылымдаудың негізгі мәні оппозитивті қарым-қатынас екендігі келтірілген. Осыған байланысты мақал-мәтелдер ойлау мен тілдің метафоралылығының арқасында мәдени концептуалды метафоралардың ең көп қолданылатын дискурсивтік ортасы ретінде қарастырыла отырып, мақал-мәтелдер корпусынан мазмұнында гендерлік метафоралар арқылы берілген гендерлік оппозитивті қатынас бар мақал-мәтелдер іріктеліп алынып, бірінші бөлігі аталық бастаумен, ал екінші бөлігі аналық бастаумен байланысты айтылған бинарлы оппозициялар жүйесіне талдау жасалады. Талдау барысында ұл-қыз, ата-ана, еркек-әйел оппозициялары айқындалып, Дж. Лакофф және М. Джонсонның ұсынған концептуалды метафора теориясы бойынша гендерлік метафоралардың қатары көрсетіледі. Келтірілген метафоралық қолданыстардан бірнеше метафоралық модельдер анықталған. Зерттеу қорытындысында алынған нәтижелерге бағалауыштық-сипаттамалық тұрғыдан баға беріліп, мақал-мәтелдерде кездесетін гендерлік метафоралар халықтың дүниетанымының, өмір тәжірибесінің көрінісі деген тұжырым дәлелденген.

https://doi.org/10.48081/LGKC9217

2022

Выпуск 2

This article discusses the current problems of linguistic development of the individual in the system of multilingual education in the context of the modern socio-cultural situation; describes the problems and promising ways to solve them. An attempt is made to prove that when studying each of the subsequent foreign languages, a new autonomous functional system is formed in the language consciousness of students, which "contains" lexical units and grammatical rules of this language. At the same time, the general fund of conceptual ideas is developed and enriched. The goal of teaching foreign languages is the formation of a multicultural multilingual personality with informational, communicative and intellectual needs, abilities and competencies that will allow her to act in conditions of intercultural communication. It was concluded that if properly organized, bilingual education programs are more effective than non-bilingual programs. The information obtained as a result of the collection on the state of psychological readiness of students, interest in the subject and improving the level of language proficiency made it possible to assess the possibilities and resources for achieving qualitative indicators on the subject being studied and the development of language skills, to provide for the manifestation of difficulties.

https://doi.org/10.48081/OFVM1341

2022

Выпуск 2

В статье рассмотрены особенности построения учебников русского языка и литературы в соответствии с дидактическими принципами коммуникативности, системности, последовательности, учета лингвокультурологического и психодидактического аспектов и особенностей родного языка обучающихся при обучении русскому языку как неродному. Раскрываются аспекты языковых явлений (говорение и понимание, язык, текст), виды речевой деятельности, предлагается психолингвистический анализ текстового и нетекстового аппарата учебников для 5-7-9-10 классов. Психолингвистический анализ проводился посредством анализа действующих учебников на предмет соответствия психологическим и лингвистическим требованиям для их последующей интерпретации и оценки. В то же время для объективности представления учебников анализ осуществлен в контексте общепринятых критериев. Одним из путей реализации в учебниках русского языка и литературы принципа коммуникативности, является тематическая организация учебного материала, которая позволяет вести целенаправленную работу над смысловой, содержательной стороной связной речи и языковыми средствами ее формирования. Психолингвистические аспекты школьного обучения в контексте развития речевой деятельности находят отражение в содержании среднего образования, так как психолингвистика ставит перед собой задачу – выявить те ментально-психологические процессы, результатом которых и является речь человека.

https://doi.org/10.48081/BPKF5002

2022

Выпуск 2

Мақалада ХХ ғасыр басындағы қоғамдық-тарихи жағдайларға орай қазақ зиялыларының, оның ішінде алашшыл әдебиет өкілдерінің ұлттық идеясының азаттық-ағартушылық арнада тоғысулары сөз болады. Шынында, өткен ғасырлар тоғысында ұлт келешегі үшін аса қажетті оқу-ағарту мәселелері зиялы қауым өкілдерін түгел толғандырды. Ұлт үшін ұлардай шулаған ұландар өздері шығарған газет-жорнал беттері мен кітаптарда бұл мәселені бірінші кезекке қойды. Жәдитті жақтап, халқын өнер-ғылымға, іргелі ел болуға үндеген Алаш ардақтылары елді бостандыққа, еркіндікке шақырды. Жазылымда қазақ әдебиетінің қалыптасу, даму кезеңіндегі азатық-ағартушылық, ұлттық сарынның дәстүрлі жалғастығы Міржақып, Ахмет, Жүсіпбек, Сұлтанмахмұт шығармалары негізінде дәйектеледі. Сондай-ақ қаламгерлер туындыларындағы ұлттық, елшілдік сарынның қоғамдық-әлеуметтік жағдайлармен байланыстылығы, төл сөз өнеріміздің тақырыптық, идеялық тұрғыда дамуына да әсер-ықпалы үнемі сабақтастырыла талданған. Ұлт-азаттық идеяның тууына ықпал еткен көркемдік ойлау, оның жанрлық сипаты, тақырып ерекшелігі, мазмұн сонылығы, пішін өзгешелігі қоғамдық үрдіспен тығыз байланыста зерделеніп, ғылыми танымнан өткізілді. Осындай ғылыми ізденістер нәтижесінде қаламгерлердің жаңашыл қырлары сараланып, тиісті баға берілді. Мақала авторлары тақырыпқа қатысты сыншы, ғалымдардың еңбектерінде айтылған ғылыми тұжырымдарды түгел ескеріп, өзіндік ой-пікірлерін де білдірген.

https://doi.org/10.48081/MMVA6275

2022

Выпуск 2

Бұл мақалада Қазақтың бас ақыны Абай Құнанбайұлының шығармалары бойынша ғылым-білімнің нәтижесі жайында тезаурустық талдау жасалып, ойшыл-ақынның ғылым мен білімді жеріне жеткізіп айтқаны, өзі ғылым мен білімді өте жақсы білген және түсінгендігі айқындалған. Абай Құнанбайұлы ғылым мен білімді жай ғана сауатты болу үшін емес, оған белгілі бір нәтижені айқындап бергендігін және білім мен ғылымды үйренудің басты екі мақсатын көрсеткені айтылған. Оның бірі – Абай шығармаларының басты концепциясы «кемел адам» болу үшін қажет екендігі, екіншісі білім мен ғылым арқылы Қазақтың Тәуелсіздігіне қызмет ету керек екендігі ақынның өлеңдері мен Қарасөздерін арқылы дәлелденеді. Абай Құнанбайұлы шығармаларында келтірілген ғылым мен білімге қатысты тұжырымдардың қазіргі таңда да күн тәртібінен түспеген өзекті мәселелер екені қазіргі жағдаймен салыстырыла зерделенеді. Абай Құнанбайұлы шығармаларында білім мен ғылымға қатысты сөздерге тезаурустық талдау жүргізіліп, олардың мағыналары мен қолданылу жиілігіне статистикалық мәліметтер келтірілген. Қорытындылай келгенде, мақалада ұлт болмысы, бітімі, тұрмысы, тіршілігі, дүниетанымы, мінезі, жаны, діні, ділі, тілі, рухы көрініс тапқан Абай Құнанбайұлының еңбектерінде Ғылым мен білім мәселесінің алар орны ерекше екендігі анықталған. Мақала ҚР БҒМ грантымен қаржыландырылатын «AP09259039 – Абай өлеңдерінің поэтологиялық тезаурусы» ғылыми жобасы аясында жазылды.

https://doi.org/10.48081/CAIM8757

2022

Выпуск 2

Мақалада COVID-19 пандемиясы кезінде қазақстандық қоғамда қалыптаса бастаған лексикалық инновациялар (жаңа түсініктер, неологизмдер), семантикалық өзгерістер қарастырылады. Бұл мақалада біз ассоциативті сауалнама жүргізу арқылы COVID-19 пандемиясы туындатқан жаңа түсініктерді, неологизмдерді, лексика-семантикалық өзгерістерді сипаттаймыз. Зерттеудің сауалнамасына еректі түрде 142 респондент онлайн қатысты. Стимул-сөз ретінде коронавирус термині алынды. Респонеденттерге коронавирус стимулымен қатысты қандай түс және сан есіммен байланысты болатынын жазу керек болды. Жауаптарды онлайн түрде барлық адам көре алады. Зерттеудің нәтижесі көрсеткендей, коронавирус стимулы адамдардың санасында қызыл, жасыл, қара, көк, сары түстері активтенді, ал қоңыр, ақ, алтын, күлгін, түссіз өте әлсіз ассоциацияларды тудырады және 19 санының жиілігі байқалды. Сонымен бірге, зерттеу нәтижелері бойынша, COVID-19 пандемиясы кезеңінде колоративті лексиканың (жасыл түстен басқа, бұл түс қауіпсіздікті бейнелей бастады), сандардың жағымсыз мағыналары өзектеніні анықталды және кейбір жаңа ұғымдар пайда болғаны көрсетілді. Қорытынды бөлімде ағылшын тілінің рөлі атап өтілді, себебі дағдарыс кезеңінде қазақ тілінің сөздік құрамы жаңа ағылшын сөздерімен толықтырылды, бұл ағылшын тілінің плюрицентристік және «дағдарыс төтеп бере алатын» тіл екенін дәлелдейді.

https://doi.org/10.48081/DUQO2097

2022

Выпуск 2

The article provides a comprehensive analysis of medieval written heritage and Arabic-Kipchak dictionaries written in the old Kipchak language during the Mamluks (13-15th centuries). In particular, a comparative study of lexical sections of linguistic works known in modern Turkic studies, such as "Tarjuman", "Al-Idrak", "At-Tuhfa", "Al-Qawanin" and "Ad-Durra" was conducted, and similarities, structural differences and content features of Arabic-Kipchak dictionaries are determined. By studying the linguistic materials in the Arabic-Kipchak dictionaries sections of these monuments, it is possible to collect valuable data in the study of the history of modern Turkic languages, including the Kazakh language belonging to the Kipchak group. Linguistic data in the Mamluk-Kipchak language preserved in the medieval manuscripts of the Mamluks provide information not only about the medieval Egyptian society, but also about the history, culture, literature, language, religion, mentality and life of the peoples of the Golden Horde, which had close relations with the Mamluk state of Egypt. Therefore, a comprehensive study of the Mamluk manuscripts as a common cultural heritage of all Turkic peoples, including a comparative analysis with a general description of linguistic works, is one of the most important issues in the field of linguistics and Turkic studies. In modern domestic science there is a need to propagate among the people by finding and comprehensively studying written monuments about the history and culture of our nation.

https://doi.org/10.48081/UCQX1079

2022

Выпуск 2