Мақала А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі инститyтының 2022-2024 жылдарға арналған «Мемлекеттік тілдің ақпараттық-инновациялық базасы ретіндегі Қазақ тілінің ұлттық корпyсын әзірлеy: ғылыми-зерттеy және оқытy Интернет-ресyрсы» атты гранттық тақырып бойынша алғаш рет жоспарланып отырған қазақтың аyызша тілінің ішкорпyсына алынатын мәтіндердің сипатына арналады. Ауызша тілдің іш қорпусына күнделікті тұрмыстық қатынастағы ауызекі сөйлеу стилі (үй іші, отбасы, туған-туыс, көршілер арасындағы диалогтер, дүкен, көлік, қоғамдық орындардағы тілдесулер, бейресми сипаттағы телефон арқылы сөйлесулер), бейресми әңгіме, сұхбаттардағы машықсыз, дәстүрлі сөйлеулер, ауызша шаршысөз, дәріс, конференция, дөңгелек үстел, кеңес, семинар, сұхбаттардағы алдын ала жоспарланған тақырыпқа сөйленген сөздер, кино, сахналық қойылымдағы дискурстар, ауызша сөйленген машықты, машықсыз діни дискурстар, теле-радиодағы алдын ала тақырыбы белгілі бағдарламалардағы машықсыз сөздер алыну қажеттігі дәлелденеді. Себебі машықсыз сөйлеу тілі шынайы, табиғи тіл болып табылады. Осыған байланысты мақалада ауызекі сөйлеу тілінің ұлттық ерекшелігі сипатталады. Ол үшін мақалада бірыңғай қазақ ұлты қоныстанған өңірлердегі жасы үлкен қариялардың дәстүрлі сөйлеу тілі талданады. Ауызекі сөйлеу тілінде қазіргі қазақ сөздіктеріне енбеген тілдік қолданыстар, ерекше оралымдар көптеп кездесетіні дәлелденеді. Сол себепті жазба мәтінді дыбыстау, өлең, қара сөзді жатқа оқу, ақпараттық хабарлардағы жазылған мәтінді оқып беретін ауызша сөздер ауызша тілдің корпусына алынбайтыны айтылады. Сөйлеу тілі – сол ұлттың сөйлеу дәстүріне табан тірейтін, сөйлеу дәстүрін танытатын тіл болғандықтан, бұл мәтіндер ұлттық корпустың мазмұнын байытатын мәтіндер деген қорытынды шығарылады.

https://doi.org/10.48081/BAOL7210

2024

Выпуск 4

Еуразия құрлығын ендей өтіп жатқан, Жібек жолы бойында орналасқан, Қытайдағы қалалар мен тарихи елді-мекендердің атауларына сараптаулар жүргізіліп, оның қазіргі қолданыс аясына барлау жасалды. Ұлы жібек жолы саудасы Қытайда бірнеше бағытта қатарынан іске асқан. Кейбір сақ, ғұн, үйсін, түркі дәуірінен жалғасып, бүгінгі күнге дейін жеткен жер-су атауларының тарихи, саяси себептермен басқа атауларға ауысу барысына шолу жасалды. Түркі халықтарының бұрынғы мекен еткен қоныстарындағы ежелгі қалалар мен елді-мекендердің жай-күйі, олардың бүгінгі күні сақталған-сақталмағанына талдаулар жасалып, тарихи құжаттар мен ғылыми зерттеу еңбектер аясында сұрыптаулар жүргізілді. Елді мекендердің топонимдік астарына, яғни топонимдік мифтер мен топонимдік аңыздарға барлау жүргізіліп, ғылыми тұрғыдан талдау жасалды. Тақырыптың ерекшелігіне сәйкес салыстырмалы-тарихи, жинақтау, сұрыптау әдістері қолданылды. Қазіргі кезеңдегі Қытайдағы елді-мекендердің тарихи атауларының жаңа атаумен қалай қолданыс тапқаны мысалдармен берілді. Кейбір жер-су атауларының бүгінгі күні жоқ екеніне, ал кейбірінің атауы бүкілдей өзгеруіне, тағы біреулердің тілдік, дыбыстық заңдылықтарға сүйене отырып, дыбыстық жағынан өзгеріп қолданысқа енгеніне шолу жасалды. Шыңжаң өлекесіндегі қазақтар шоғырланған елді-мекендердің қазіргі аталу жүйесіне де зерттеулер жүргізілді.

https://doi.org/10.48081/FHCR1521

2024

Выпуск 4

Мақалада қазақ әдебиетіндегі әйел жазушы жазған тұңғыш прозалық шығарма әдебиеттанудағы гендерлік зерттеулер аясында алғаш рет сараланды. Нәзипа Құлжанованың «Маржан» әңгімесі әйел тақырыбына жазылған басқа авторлардың, атап айтқанда Міржақып Дулатовтың «Бақытсыз Жамал», Сұлтанмахмұт Торайғыровтың «Қамар сұлу» шығармаларындағы кейіпкерлердің мінезіндегі айырмашылықтар, ортақ қасиеттері салыстырмалы талдау арқылы гендердік және феминистік сын тұрғысынан қарастырылады.. Нәзипа Құлжанованың қазақ әйелінің бостандығы мен еркіндігі тақырыбында әңгіме жазуына түрткі болған сол кездегі саяси жағдайлар мен ресми құжаттар да мақалада көрсетілді. Қазақ жазушы әйелдері тарпынан жазылған тұңғыш шығарма – «Маржан» әңгімесіндегі әйелдің жыныстық обьектіге айналуы, отбасылық және репродуктивтік міндеттерінің көрініс табуы гиносын тұрғысынан жаңа бағытта талданды. Кейіпкердің дүниені қабылдауы, иррационалды және эмоцианалды ерекшеліктері теориялық тұрғыда қарастырылды.

https://doi.org/10.48081/QAJL5625

2024

Выпуск 4

Қазақ сөз өнерінің тарихында тарихи-танымдық, этнографиялық шығармаларды жазу дәстүрі ежелгі дәуірден бастау алады. Белгілі зерттеуші ғалым Ақселеу Сланұлы Сейдімбек көптеген жылдар бойы зерттеп, оқырмандарға ұсынған күй өнерін (аспаптық музыкалық композиция) жан-жақты зерттеуді аяқтады. Автор қазақ халқының әдеби мұрасын тарихи және этнографиялық тұрғыда қазақ халқының рухында талдайды, олардың қалыптасу тәсілдерін, әлеуметтік өмірін және табиғи әдеттерін нақты дәлелдерге сүйене отырып талдайды. Қазақ музыкалық мәдениетіндегі ең эмпирикалық материал алғаш рет рухани революция болып табылады, ал көптеген халық композиторларының өмірі мен шығармашылығы жаңа мәліметтерге негізделген. Жазушының ойлары жақсы ғылыми дәлелдерге толы. Прозашы жазған ғылыми-эстетикалық романды зерттеу маңызды. Бұл жазушының ата-бабаларының дәстүрлерін түсіндіру бойынша тарихи, танымдық жұмысының құнды мұрасы. «Қазақтар әлемі» («Мир казахов») кітабының авторы да деректі прозаның мәдени-эстетикалық сипатының көркемдік сапасын көрсетеді. Халық аңыздарын, салт-дәстүрлерін ұйымдастырады. Халық қолөнері, музыкалық аспаптар, ұлттық аңшылық, өнер шеберлері және т.б. – барлығы тарихи сана жүйесімен байланысты. Сонымен қатар түркі халықтарының мәдениеті, өзара байланысы, үндестігі жүйелі түрде жарияланып тұрады. Жазушы-ғалымның «қазақтар әлемі» («Мир казахов») кітабына ұлттық тарихтың маңызды дәстүрлері енгізілген.

https://doi.org/10.48081/OKOK1519

2024

Выпуск 4

Бұл мақалада Джек Лондонның «Мартин Иден» романын студенттерге меңгертуде проблемалық диалогтік оқыту әдісін қолданудың тиімділігі зерделенеді. Кіріспеде америка жазушысының белгілі «Мартин Иден» романы туралы шетелдік ғалымдар тарапынан әр қырынан зерттелгеніне шолу жасалады. Сонымен бірге бұл туындының аударма нұсқасын студенттерге тиімді оқытудың мәселесі арнайы қарастырылмағандығы ескеріліп, осы зерттеуіміздің негізгі өзектілігіне назар аударылады. «Мартин Иден» романының аударма нұсқасын студенттерге оқытуда проблемалық диалогтік оқыту әдісінің қолайлылығы толыққанды қарастырылды. Д. Барнс, Н. Мерсер, Ж. Аймауытов сынды шетел және отандық әдіскер ғалымдардың пікірлері де ескерілді. Таңдап алынған көлемді прозаны білім алушылармен талқылау үшін проблемалық диалогтік оқыту бойынша «Автобус аялдамасы» тәсілі алынып, әрбір топтың студенттері жұмыс жасайтын тапсырмалардың үлгісі қарастырылады. Флипчарттарда жазылуы керек «Идея», «Мәселе», «Кейіпкер», «Философия» деген атаулардың да оқытудың мақсатына жетуде өзіндік мәнге иеленетіні зерделенеді. Әрбір аялдамада жасалатын тапсырманың орындалу деңгейіне қатысты уақытының белгіленетініне назар аударылады. Төрт топқа берілген әрбір аялдамадағы тапсырмалардың реті кестелер арқылы ұсынылады. Жас буынның оқырмандық қабілетімен қатар, сыни ойлауын қарқынды дамыту үшін де диалогтік қарым-қатынасқа түсіру, оларға берілетін танымдық бағыттағы проблемалық сұрақтардың дұрыс іріктелуі де үлкен маңызға ие. Білім алушылардан талап етілетін жауаптардың өзіндік үлгісі де бұл мақалада тиянақты қамтылады.

https://doi.org/10.48081/RSCP1221

2024

Выпуск 4

Ілияс Есенберлин - проза саласында аса жемісті еңбек етіп, артына мол мұра қалдырған туысы бөлек қаламгер. Ілияс Есенберлиннің «Қаһар» романында кеңінен қолданылған фольклорлық оқиғалар туындының көркемдік әлемінде салмақты орын алады. Жазушы қазақ халқының танымына сай оқиғаларды романның өн бойына шебер өреді. Мақалада көрнекті жазушы І. Есенберлиннің «Қаһар» романындағы фольклорлық сарын мәселесі, туындыда қолданылған ауыз әдебиетіндегі бейнелер, архетиптер мен сюжеттік желілер қарастырылады. «Қаһар» романында тарихи фактілерге негізделген сюжет арқауында кейіпкерлердің жан-жақты ішкі және сыртқы қарама-қайшылыққа толы тұлғалар екендігі көрсетіледі. Романда кездескен көне фольклор көріністері - мифтік нанымдар, анемистік түсініктер, тотемдік ұғымдар, магиялық сенім-нанымдар да сараланады. Өз кезегінде тотемдік, мифтік үлгілерге және аңыз-әңгімелерге талдау жасалды. Қазақ халық ауыз әдебиетінде сақталған түс жору сарыны да сараланды. Жазушы «Көшпенділер» трилогиясында Шыңғыс хан әулетінің салт-дәстүрін бейнелеу үшін аңыздарды көп қолданған. Аңыздар шығармада орынды қолданылып, әрқайсысына түсінік беріледі. «Қаһар» романында «Абылайдың түсі», «Кенесарының түсі» атты аңыздардың, мифтік элементтердің, жалпы фольклорлық сарынның көріністері шығарма идеясын айқындауда ерекше қызмет атқарғаны анықталады. Қазақ қаламгерлерінің көпшілігінің туындыларында ұшырасатын ел аузындағы деректер арқылы, ұрпақтан-ұрпаққа жетіп, көпшілікке танылған айтулы тұлғалардың бейнелерін қайта жаңғырту үрдісі жиі кездеседі. Сонымен қатар бұл мақалада «Қаһар» романының көркемдік ерекшеліктеріне талдау жасалады. Тарихи романның жалпы аудиторияға әсері, ондағы фольклорлық сарынның рөлі анықталып, отандық және шетелдік зерттеушілердің пікірлері ескеріледі.

https://doi.org/10.48081/PQBC6686

2024

Выпуск 4

Аңдатпа. Аталмыш мақалада қазақ және татар фольклорындағы үйлену рәсімдеріне арналған поэзияның көркемдік ерекшеліктерін зерттеуге бағытталған. Бекмұрат Уахатовтың еңбектеріне сүйене отырып, қазақ және татар халықтарының үйлену жырларының эстетикалық, символикалық және поэтикалық аспектілері талданады. Зерттеу барысында екі халықтың поэзиясындағы ортақ элементтер мен өзіндік ерекшеліктер айқындалады. Қазақ поэзиясында табиғи бейнелер мен әлеуметтік байланыстардың маңыздылығы, сондай-ақ әзіл-оспақ элементтерінің қолданылуы басты назарда болса, татар поэзиясында діни бейнелер, исламдық құндылықтар және рухани ритуалдардың мәні басымдыққа ие. Бекмұрат Уахатов атап өткендей, бұл жырлар тек салт-дәстүрлерді сүйемелдеп қана қоймай, халықтың мәдени және рухани құндылықтарын сақтаушы қызметін атқарады. Сондай-ақ Қазақ елінде тұратын татар халықтарының үйлену тойында айтылатын өлеңдерге де сипаттама беріледі. Мақалада олардың көркемдік ерекшеліктерімен қатар, мағынасы да ашып көрсетілді. Мақалада қазақ және татар поэзиясының мысалдары келтіріліп, олардың көркемдік ерекшеліктері салыстырмалы талдау арқылы зерттелген. Сонымен қатар қазақ және түркі туыстас халықтарының арасындағы ұқсас өлеңдерге де шолу жасалынды.

https://doi.org/10.48081/TKUL2688

2024

Выпуск 4

Мақалада жазушы Д. Досжанның «Үрей» повесінің негізгі идеясы мен авторлық ұстаным, сондай-ақ шығарманың мазмұны мен пішін бірлігі сияқты мәселелер жан-жақты қарастырылған. Туынды құрамындағы драматизм, оның туындау, айқын шарықтау сәттері, оған себепкер болған жайттар бейнеленген. Аталмыш мақала адам адам болып жаратылғаннан бері ымырасыз тартысқа түсіп келе жатқан жақсылық пен зұлымдықтың текетіресін, одан туындайтын түрлі драмалық коллизияларды әр кейіпкердің таным, көзқарас, ниет, мінез, пиғылы мен іс-әрекетін көрсету арқылы яғни солармен тығыз байланыста, органикалық бірлікті көрсетуге арналған. Драматизмнің әдеби-эстетикалық ұғым ретінде повесть жанрында алатын өзіндік орнын айқындау мақаламыздың мақсаты болып табылады. Зерттеу барысында тарихи-салыстырмалы, типологиялық байланыс әдістері қолданылды. Тәуелсіздікке қол жеткізген алғашқы жылдар, бұрын бәлендей нарықтық қатынасқа қатысты тәжірибесі жоқ жас мемлекеттің аяғынан тік тұруы, басқа елдермен байланысы, атқарушы биліктің жұмысы, іскер, білікті, рухани тұрғыдан биік, таза жандардың белсенділігі, сонымен қатар, озық та озат идеяларға қарсылық, тасада тұрып тас ату т.б. келеңсіз жайттар алуан түрлі драмалық коллизиялар ауқымында көрініс тапқаны ғылыми тұрғыдан дәйектелген. Зерттеудің нәтижесінде негізгі идеяны оқырманға ұсыну барысында қаламгер қолданған көркемдік тәсілдер жүйесі тиісті саралаудан өтті. Сонымен қатар, драматизмнің әдеби-эстетикалық ұғым ретінде повесть жанрында алатын өзіндік орнының ерекшеліктері талданды.

https://doi.org/10.48081/LZSQ5460

2024

Выпуск 4

Бүгінгі таңда әдеби ертегі қарқынды дамып жатқан жанрлардың бірі. Балалар мен ересектердің жүрегінен орын алып, әлемдік бестселлер туындыларға айналып та үлгеруде. Мақалада әдеби ертегілерде ғажайып ертегілер элементтерінің қолданылуы қарастырылады. Мақаланың мақсаты ғажайып ертегінің композициялық элементтерін бестселлер туындыларда қолдануын анықтау. Дж.К.Роулингтің туындысына ертегінің формаларын, элементтерін, мотивтерін, сюжетін анықтауға арналған зерттеу жұмысы жасалды. Бұл зерттеу жұмысында сапалық әдіс қолданылды, құрылымдылық талдау жасауда В.Я.Пропптың сюжеттік отыз бір функциясы мен ғажайып ертегілерге тән элементтер басшылыққа алынып, мәтінге морфологиялық талдау жасалынды. Зерттеу барысында Гарри Поттер туындысындағы ғажайып ертегілерге тән сюжеттік композиция оның ішінде ғажйып ертегінің бастапқы және қорытынды формалары, ертегі сюжеті мен мотиві дәлелденді. Морфологиялық талдау ертегінің екі желісінде жасалып, функциялық құрылымы анықталды және морфологиялық символдары көрсетілді. Гарри Поттер ғажайып ертегілерге элементтері мен сюжеттік мотивтері тән шығарма. Бұл шығарманың балалардың ғана емес, ересектердің де іздеп оқитын ертегісі болуы, біз зерттеп отырған мәселе мен зерттеу жұмыстарының өзектілігін көрсетеді.

https://doi.org/10.48081/WYSA5149

2024

Выпуск 4

Статья посвящена анализу. сопоставлению смысловой структуры лексемы «враг» в русской и грузинской пословичных картинах мира. Научная новизна настоящей статьи заключается в тем, что впервые предпринимается сопоставителъный анализ русских и грузинских пословиц с компонентом «враг» в лингвокультурологическом аспекте. Объектом исследования являются пословицы и поговорки с компонентом «враг». Проведенное исследование позволило авторам работы выявить универсальные и специфические особенности функционирования лексемы «враг» в анализируемых языках

https://doi.org/10.48081/OJIA6764

2024

Выпуск 4