Үстіміздегі жылы Хакім Абадың туғанына 180 жыл толып отыр. Ұлы ақынның мұрасы бүгінгі ұрпаққа үлгі боларлық үлкен құндылық. Сондықтан, оны оқып-үйрену, маңызы мен мағынасын ұғып-түсіну басты міндеттердің бірі болмақ. Ұлы ақынның шығыстың да, батыстың да рухани дүниесін жан-жақты танып, білгендігі ақиқат. Қара сөздернің қырық бес бөлімнен тұруы, «Бір» ұғымының (Еденица кеткенде), «Үш» санының (Ақыл керек, іс керек, мінез керек), «Мың» есебінің (Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма) және т.б. қолданылуы соның айғағы. Мақалада әлі толық талдауға түспеген «Әлифби» деген туындысын әбжад жолымен жүйелеп, мағынасын ашуға қадам жасадық. Сараптау барысында әр жолдыңң өзіне тән өзегі бар екендігін айқындауға қол жеткіздік. Келтрілген деректер бойынша Абай бұл өлеңін он тоғыз жасында жазған болса, ақынның сол бозбала шағының өзінде-ақ, тіл көркемдігі мен ой тереңдігінің керемет кемеңгер болғандығын көреміз.Мақала барынша түсінікті, оқырманға ой салар мазмұнда, ғылыми тұжырымдарды қолдана отырып жазылған. Гуманитарлық ғылым саласында жүрген ізденушілерге, абайтанушыларға өзінің септігін тигізері анық.

10.48081/AFSK5328

2025

Выпуск 4

Мақалада аспан денелерінің ішінде қазақ дүниетанымына ерекше әсер еткен ay ‘ай’ астрономиялық атауы күрделі сипатқа ие және ол барлық наным-сенімдерде кездеседі. Жұмыстың негізгі мақсаты – тарихи-салыстырмалы зерттеу арқылы түркі тілдерінің қыпшақ тобындағы семантикалыққабаттарын ашу және паремиялар арқылы әлем бейнесін көрсету. Сонымен қатар, көне түркі кезеңінен бастап, барлық түркі жазба ескерткіштерде қолдану ерекшеліктерін салыстырмалы-тарихи аспектіде зерттеуді негізге алып, қазіргі қазақ тілімен фонологиялық, семантикалық, грамматикалық, прагматикалық сабақтастығын анықтауды мақсат етіледі. Осы мақалада зерттелген ay ‘ай’ ұғымы негізгі базистік лексиканы құрайтындықтан, оның лексикалық мазмұны әлем тілдерінде кездеседі деп күтілуде. Материалдар мен әдістер. Материалдар түркі және орал-алтай тілдік топтарына қатысты сөздіктерге сүйенеді. Сонымен қатар, талдау барысында этимологиялық сөздіктер пайдаланылды. Нәтижелер. Айдың жарық шығару қасиеті, ерекше түсі, өзгермелі пішімі (фазасы) қазіргі түркі тілдерінде семантикалық жүйе құрап, сан алуан конструкциялардың жасалуына негіз болды. Солардың ішінде ay ‘ай’, лексемасының жан-жақты қолданысы мен алуан түрлі семантикалық қырларының қазіргі қазақ тілінде де сақталу деңгейін анықтап, қазақ тілінің тарихи сөздік қорындағы орнын бағамдаймыз. Сол арқылы тілдің табиғатын және ортатүркілік сөздік қорды қалпына келтіре отырып, ортатүркілік дүниетанымдық ерекшелікті анықтауға тырысамыз.

10.48081/PWSR9742

2025

Выпуск 4

Бұл мақалада қазақ тіліндегі киелі сандардың фразеологиялық тіркестердегі мағынасы мен қолданылуы зерттелген. Қазақ халқының дүниетанымында, салт-дәстүрлерінде және наным-сенімдерінде сандар ерекше орын алады. Мақалада «бір», «үш», «жеті», «тоғыз», «қырық» сандарының фразеологиялық тіркестерде қолданылуы және олардың символикалық мәні талданады. Әсіресе, киелі сандардың этнографиялық, мәдени және діни аспектілері кеңінен қарастырылған. Зерттеуде әр санның тілдік, мәдени және философиялық мәндері айқындалып, олардың әртүрлі фразеологизмдердегі көріністері талданады. Қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің қалыптасуына тарихи, әлеуметтік және мәдени жағдайлар әсер еткенін көрсететін бұл зерттеу сан есімдердің ұлттық мәдениет пен дүниетаныммен байланысты терең мағыналарын ашады. Сонымен қатар, мақаланың нәтижелері қазақ тіл білімінде сан есімдер мен фразеологизмдер саласында жаңа зерттеу бағыттарын ұсынуға мүмкіндік береді. Қазақ тіл білімінде тұрақты тіркестер ерекше орын алады. Фразеологизмдер лексикалық, этимологиялық, морфологиялық, синтаксистік, стилистикалық және когнитивтік тұрғыдан зерттелуде. Алайда бұл салада әлі де көптеген зерттеу жұмыстарын қажет ететін мәселелер бар, соның ішінде сан есімдердің тұрақты тіркестер құрамындағы мағыналық, стилистикалық және грамматикалық ерекшеліктерін анықтау. Тақырыбымыздың өзектілігі де осы зерттеу жұмыстарын ғылыми тұрғыдан жүргізудің қажеттілігін көрсетеді. Сан есімді тұрақты тіркестердің құрылымы мен мағынасын анықтап, оларды этимологиялық тұрғыдан талдау арқылы қазақ тіліндегі фразеологиялық жүйені тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.

10.48081/KTCC2255

2025

Выпуск 4

Мақалада гендерлік лингвистика саласындағы ерлер мен әйелдердің сөйлеу мәнеріндегі айырмашылықтарды лингвистикалық тұрғыдан зерттеу әрекеті жасалды. Гендерлік зерттеулер ауызекі сөйлеу тілін жүйелі зерттеудің толықтыруы әрі заңды жалғасы. Өйткені олар сөйлеу тілінің барлық деңгейлерін (грамматикалық және фонетикалық деңгейлерін) қамтиды. Күнделікті тұрмыстық қарым-қатынас саласы (отбасы, достар ортасында) үшін де, көпшілік алдында сөйлесу үшін де, сөздік коммуникацияның тиімділігіне қол жеткізу өзекті мәселелердің бірі ретінде қарастырылады. Отандық лингвисттер ер‑жыныс ерекшеліктерін 1990‑жылдардан зерттеп, бүгінгі таңда психо‑, этно‑ және социолингвистикалық аспектілерін кешенді түрде қарастыру қажеттігін атап көрсетеді. Зерттеу мақаласында гендер ұғымының философиялық, тарихи және мәдени негіздерін шолып, гендерлік сөйлеу ерекшеліктерінің қалыптасуына ықпал ететін әлеуметтік факторларды зерттеген отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектеріне тоқталды. Зерттеу жұмысының эмпирикалық базасы ретінде қазақ тіліндегі ер мен әйел қатысқан подкаст эпизодтары таңдалып, транскрипциялау әдісі арқылы мәтінге түсірілді және оларға грамматикалық және фонетикалық жүргізілді. Ер мен әйел сөйлеуіндегі айырмашылықтар контрастивті әдіс арқылы салыстырмалы кестелер жүйеленді және гендерлік сөйлеудің әлеуметтік рөлі, мәдени контекспен байланысы мен тілдік тұлғаға әсері көрсетіліді.

10.48081/MCFO5801

2025

Выпуск 4

Бұл мақалада қазақ әдебиетінде өзіндік орны бар жазушы Д.Рамазан шығармаларының тақырыптық, көркемдік ерекшеліктері, қаламгер туындыларындағы психологизмнің бейнелеу құралдары, постмодернистік сарын, т.б. теориялық мәселелер қарастырылады. Жазушы Думан Рамазан XX ғ. соңы мен XXI ғ. басындағы әдеби үдеріс аясында өз қолтаңбасымен ерекшеленіп, прозада адам жанының тұңғиық тереңінде болып жатқан алуан психологиялық өзгерістерді шебер бейнелейді. Қазіргі әдебиетте жиі көрініс беретін постмодернизмнің дәстүрлі баяндау тәсілдерін қолданбай, сананың сырлы иірімдеріне, адам психологиясына құлаш ұра отырып қалам тербейді. Жазушы әңгімелерінен кейіпкерлердің психологиясын суреттеуде прозамен қатар қалам тартып, қыры мен сырын меңгерген сахналық драмаға тән жанрлық сипаттарды аңғарамыз. Қаламгер адамзат тарихында шешімін таппай келе жатқан қомақты пәлсапалық тақырыптарды, ірі тұлғалардың тағдыр-талайын қайта парақтау арқылы пайымдауға тырысады. Осындай адамзат, ұлт тарихындағы айтулы оқиғалардың түп-тамырын терең зерттеп, тұлғалар танымын тарихи драма деңгейінде саралайтын туындылар қатарында «Алланың әмірі», «Ажал келген күн», «Құса» атты әңгімелері мен «Кенесары-Күнімжан», «Абылай ханның арманы», «Керей-Жәнібек» драмаларын атауға болады. Мақалада Думан Рамазанның «Жын», «Құса», «Көкжал», «Күйік», «Жылап аққан тамшылар» әңгімелері мен «Кенесары-Күнімжан» драмалық туындысындағы кейіпкердің ішкі жан әлемін бейнелеудегі психологиялық тәсілдер, философиялық ой-тұжырымдар мен тілдік-стильдік ерекшеліктері талданады. Мақалада Думан Рамазан прозасындағы постмодернистік белгілер мен психологизм элементтері көрініс тапқан тұстар зерттеліп, өзара байланыста қарастырыла отырып, жазушының көркемдік әлемі сараланады. Әлеумет тіршілігінің қия-қалтарысындағы адамның рухани құлдырау және өрлеу жолдарын арқау еткен әрқилы сипаттағы әңгімелерінде бүгінгі ұлттың шынайы бет-бейнесі сомдалған. Жатбауыр ұрпақ, рухани азғындаған қандықол қылмыскерлер психологиясын суреттеу арқылы жазушы тұлғалық рухани күйреудің себеп-салдарын ашуға ұмтылады.

10.48081/ZIQT5008

2025

Выпуск 4

Мақалада Ш. Құдайбердіұлының «Түрік, қырғыз-қазақ, һәм хандар шежіресі» шығармасы талдау нысаны ретінде алынған. Ш. Құдайбердіұлының «Түрік, қырғыз-қазақ, һәм хандар шежіресі» еңбегінің зерттелуіне шолу жасалады. Сонымен қатар мақалада тезаурус ұғымына анықтама беріледі. Тезаурус тек образды сөздердің мағыналары мен мазмұны ғана емес, бұл ең алдымен тілдегі сөздері мен өрнектері екендігі айтылады. Тезаурус тіл үйрену үшін ғана қажет емес, тезаурустық зерттеулер адамның тіл арқылы сыртқы ақпараттық кеңістікке қалай шығатынын түсіну мүмкіндігі екендігі, тілді игеру барысында қалыптасатын әлемнің тілдік бейнесі белгілі бір адамнан тыс сөздер түріндегі тезаурустың нәтижесі екендігі талдау барысында айқындалады. Шәкәрім мұрасы кеңінен қарастырылып жатса да, әлі де зерттелмеген аспектілері бар екендігі айтылады, ғалым шежіресіндегі жер-су атаулары және оған қатысты аңыздар талданады. Мақалада әдебиеттану және тіл саласындағы бұрыннан қалыптасқан білім саласына «жаңа парадигма» ретінде әрекет ететін және қарқынды дамып келе жатқан тезаурустық тәсілді қолдана отырып, Шәкәрімнің еңбегінде кездесетін жер-су атауларына талдау, тезаурустық талдау жасалған. Шәкәрім Құдайбердіұлының «Түрік, қырғыз-қазақ, һәм хандар шежіресі» еңбегіндегі жер-су атауларына тезаурустық талдау еліміздің жер-су атауларының этимологиясын білу, атаулардың қойылу себептерін анықтау арқылы еліміздің тұрмыс тірішілігін, салт-дәстүрі мен ұлттық танымын білуге мүмкіндік береді

10.48081/HNHS1672

2025

Выпуск 4

Бұл мақалада қазақ әдебиетіндегі трикестер архетипі зерттеледі. Бұл архетип феномені әлі күнге дейін әдебиеттану ғылымында өзекті болып отыр. Трикстер архетипінің мағынасы, түрлері, әдебиеттегі көрінісі сөз болады. Трикстердің кім екендігі, оның негізгі сипаттамалары анықталады. Зерттеу жүргізу барысында трикстердің теориялық аспектілерін зерделеуде шетел және қазақ архетип зерттеуші ғалымдарының К. Юнг, П. Радин, Д. Гаврилов, М. Бахтин, Е. Корнилова, А. Кузнецов, Қ. Оразқұлова, М. Оразбек, С. Қондыбай, А. Тайшанұлы т.б. пікірлері басшылыққа алынды. Трикстер архетип ретінде ең маңызды бейнелердің бірі болып табылады. Барлық халықтардың фольклорында, әдебиетінде бар және мәдениеттің барлық кезеңдеріне қатысып, ұжымдық сипат береді. Трикестер дегеніміз («trickster» ағылшын сөзі - айлакер, құйтырқы т.б.) – мағынасында қолданылады. Қоғамға, жалпыға ортақ заңға қарама-қарсы келетін іс-әрекеттер жасайтын, мифологиядағы, фольклордағы және көркем әдебиеттегі бейне немесе антропомортфты жануарлар. Трикстер көркем шығармаларда басты кейіпкердің жанындағы жанама кейіпкер де болып табылады. Зерттеу нысаны ретінде қазақтың «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» лиро-эпостық жыры негізге алынды. Зерттеудің мақсаты – психоанализ әдісі арқылы қазақ халықының лиро-эпостық жырына талдау жасалынып, трикстердің көркемдік қызметі қарастырылды. Лиро-эпостық жырлардағы Қарабай, Қодар трикстер бейнесі мысалдар арқылы талданады. Лиро-эпсотық жырлардағы айлакерлердің ерекшеліктерін жеткілікті толық сипаттамасының болмауы осы мақаланың өзектілігін анықтайды. Сондықтан зерттеуге өзек болған трикстер тек өткеннің ғана емес қазіргі мәдени құндылықтар мен әлеуметтік мәселелерді зерттеуге көмектеседі.

10.48081/QUGK6359

2025

Выпуск 4

Kazakh writers of postmodern period continued the established traditions of writing literary texts and stories. However, the traditional national writing style was supplemented and reflected by various literary styles from Western literature which brought some changes in postmodern discourse. The article deals with postmodern discourse of Kazakh literature on the basis of one of the distinguished Kazakh novelists - Askar Altay. The author’s productive individual style and readers’ receptive aesthetics are disclosed through the analysis of intertextual semantics in understanding the internal motives of the novelist. The purpose of the research is to determine the intertextual strategies of postmodern discourse through the authors’ intentions and reflection to the readers through a combination of literary mechanisms. The postmodern communication strategies between author and readers were revealed based on the discourse interconnections in the literary text. Based on the contetxtual analysis of the novels by Askar Altay, the problems of new writing style and literary description of postmodern discourse, the research is focused on the main features of the narrative intertextual structure and national identity of postmodern discourse. The research represents the strategy of intertextual functions in the way of the author’s interaction encoding intertextual semantics in literary discourse to influence on the readers and to predict the readers’ reception of intertextual intentions.

10.48081/PGKF9382

2025

Выпуск 4

Статья посвящена анализу смыслообразующих механизмов, которые основывются на метафорическом моделировании. Концепт ДЕМОКРАТИЯ рассматривается в данном исследовании как идеологический, обладающий суггестивной способностью влиять на оценочную функцию слушателя. Целью статьи является выявление эмоционально-оценочного потенциала метафорической модели ДЕМОКРАТИЯ – ЗДАНИЕ. В рамках исследования выдвинута гипотеза о том, что метафорическая модель обладает суггестивным потенциалом, который способствует позитивному отношению к действующей политической власти. Методы исследования базируются на работах в области метафорологии и когнитивной лингвистики: Дж. Лакоффа и М. Джонсона, М. Тернера и Ж. Фоконье, К.M. Лашо. Методология и результаты исследования могут быть использованы на семинарах по когнитивной лингвистике, что вносит вклад в развитие данной области. На основании проведенного анализа были сделаны выводы о том, что суггестивный потенциал метафорической модели ДЕМОКРАТИЯ – ЗДАНИЕ заключается в формировании положительного отношения к действующему политическому режиму. Кроме того, метафорическая модель побуждает положительно оценивать действия новоизбранного президента за счет эмоционально-оценочных аспектов. Метафорическая модель ДЕМОКРАТИЯ – ЗДАНИЕ имплицирует смыслы о защищенности от внешних факторов, гарантией соблюдения прав человека и возможности улучшения условий жизни.

10.48081/QDMN1402

2025

Выпуск 4

Using the main character image as an example, the article examines the qualities of art reception of male and female images in Guzel Yakhina's book "Zuleikha opens her eyes" . This article's goal is to identify how the novel's depiction of the spiritual and psychological realms of both men and women is art. Based on systematic and historicist principles, the research methodology examines literary phenomena through the application of analytical and comparative historical methods. It has been possible to develop and analyze a basic typology of feminine images in novels. There are established similarities and differences among the art images that have been analyzed. We categorize each image into a personality type. Particular attention is given to the categorization of images featuring women. Examining how women are perceived We are able to recognize four distinct types of female imagery, each of which embodies a different aspect of a woman's personality: fear and deference to her spouse; an unrequited attachment to a person who prioritizes service to the country; regaining freedom and independence; and oppression within the family. The creative elements of contemporary prose narrative are interpreted, giving rise to an image of the historical past of the country and the individual (in this case, the family). The work's primary objective is the art expression of the theme of freedom—that is, the freedom of the human personality—and the scientific and practical study of the work helps to create a shared polyphonic hypertext.

10.48081/LYOS5293

2025

Выпуск 4