Бұл мақалада Кеңес дәуіріндегі ақын-жазушыларының шығармаларында қалыптасқан “Ұлы отан” макроконцептісінің қолданысы жан-жақты талданып қарастырылды. Кеңестік дәуірдегі тіл саясатын, тіл құрылысын, тілдік жағдайды жан-жақты қарастыру – сол кезеңдегі қазақ тілінің «лингвистикалық бейнесін» танытады. Әлеуметтік ортада жаңару мен жаңғыру басталды. Соған сәйкес қоғамдық идеал түбегейлі әрі тез өзгерді. Қарастырып отырған кеңестік кезең социализмнің салтанатын дәріптеу, лениндік, сталиндік идеяның мәңгілік екендігін халық санасына сіңдіру, коммунизм орнатуда партияның сара жолына түсу қажеттігін түсіндіруді мақсат ете отырып, қалың бұқараны тек кеңестік билікке бойұсынуға шақырған уақыт болды. Бұл тұстағы мерзімді басылымдар да кеңестік мемлекет саясаты мен идеологиясын насихаттаудың ақпараттық құралы ретінде мейілінше ашық түрде қолданылды. Қоғамдық-саяси, публицистикалық, көркем дискурс мәселелеріне үңіле отырып кеңестік кезеңдегі бірнеше қоғамдық-саяси мәні бар ұғымдарды концептілік тұрғыда жүйелеп, концептілер жүйесі ретінде топтастырылды. Концептілік тұрғыда қарастыру дегенде сол бір кеңестік кезеңдегі адамдардың тілдік санасын, ойлау бірліктері мен психикалық ресурстарын, білімі мен көрсеткіштерін танытатын лингвокогнитивті құрылымдарды түсіндіру. Осы негізде кеңес дәуіріндегі қоғамдық-саяси, көркем, публицистикалық дискурс мәселелерін қамти отырып, концептілер жүйесін көлемді макроконцептілер мен шағын микроконцептілерге бөліп қарастырылды. Зерттеу материалының кіріспесінде «Кеңес дәуіріндегі макро, микроконцептілер» деп аталып, қазіргі тіл ғылымында негізгі ұғымы болып саналатын концепт ұғымына анықтамалар беріліп, жан-жақты қарастырылды. «Ұлы отан» макроконцептісі тараушасында «Ұлы Отан» концептісіне қатысты «Отан», «Отан - ана», «Отан – тыныштық, мәңгілік орын» ұғымдары совет дәуіріндегі халықтың таным әлемімен байланысты көрініс тауып, «Ұлы Отан» концептісін танытудағы маңызыды концептілер болып табылатындығын дәлелдеп танытылды. Зерттеу материалдарын Қазақ әдебиеті курстарында, қосымша материал ретінде Қазақстан Тарихы пәндерінде де пайдалануға болады.

https://doi.org/10.48081/KAIX6716

2023

Выпуск 2

Мақалада қазақ балалар әдебиетіндегі кейіпкер ерекшеліктері талданған. Әдебиеттегі кейіпкер мінезі туралы зерттеулер көбінесе ересектерге арналған шығармаларды талдайды. Ал балалар әдебиетіндегі кейіпкер бейнесі туралы зерттеулер, әсіресе, қазақ әдебиетінде әлі де кең қарастыруды қажет ететін сала болып отыр. Біз мақалада қазақ балалар әдебиетіндегі кейіпкер мінезінің сипаттарын халық ауыз әдебиетіндегі шығармалар негізінде талдауды дұрыс деп таптық. Себебі халық ауыз әдебиетіндегі кейіпкер бейнесі баланың тұтас болмысын ашады. Халық шығармаларында балаға өнерді, көркемөнерді танытудың классикалық әдіс-тәсілдерін таңдап алған. Баланың табиғи даму ерекшеліктерін негізге ала отырып, оны қоғамға дайындайды, табиғат сырларын ұқтырады. Кейіпкердің табиғат пен қоғамды тануы баланың дүние келген кезінен басталады. Балалар шығармаларында бала бейнесі алғашқыда ересектер қалауымен басталып, бірте-бірте балалар ортасындағы кішкене қоғамның өз ортасында шыңдап, содан кейін барып, ересектер ортасына әкеледі. Біз мақалада осы ерекшеліктерді көркем шығармалар арқылы бердік. Талдау кезінде қазақ балалар фольклорындағы жырлармен бірге кейінгі жазба әдебиеттің де үлгілері мысал ретінде алынды. Бұл ретте, балалар шығармаларының үздік үлгілері Ы. Алтынсарин, Б. Соқпақбаев, М. Әлімбаев шығармалары арқылы балалар әдебиетіндегі көркем бейне жасалуының ерекшеліктері ашылды. Қазақ балалар әдебиеті – баланы өмірге дайындайтын, қоғам мен табиғат сырын ұқтыратын үлкен тәрбие мектебі қызметін атқарып келген кешенді жүйе. Осы жүйенің бүгінгі жаһандану кезіндегі мәні мен маңызын, мақсаттары мен міндеттерін, бағыттарын айқындаудың да қажеттілігі туындайды. Сондықтан мақалада кейіпкерді қоғамға дайындап, жаратылыс сырларының алғашқы әліппесін үйреткен әдебиеттің қазіргі ақпараттық технология мен жаһандану кезіндегі рөлі арта түседі. Өзге өнер түрлеріне балалар шығармалары жол басшы болғанда ғана ұлттық таным мен түсінікті көңілге ұялатқан ұрпақ болатыны сөзсіз. Мақалада балалар әдебиетіндегі кейіпкер бейнесін анықтай отырып, жаһандану кезіндегі көркем әдебиеттегі кейіпкер бейнесін жасаудың модельдерін ұсыну туралы ой түюге болады. Бұл модель кейіпкердің қоғамдық қызметі, кейіпкердің міндеті, кейіпкердің әрекеті т.б. шарттарын қамтуы тиіс.

https://doi.org/10.48081/SJHX5215

2023

Выпуск 2

Тілдік тұлға – ауызша және жазбаша мәтін тудыра алатын, оны адресат пен адресант арасындағы коммуникацияға айналдыра алатын тұлға. Өз кезегінде барлық грамматикалық тұлғалар мен функционалды стильдердің мүмкіндіктерін бастауыш сынып оқушысы өз жасына сәйкес қолдана алады. Демек, тілдік тұлға – философиялық, психологиялық және әлеуметтанымдық т.б. тұтас ғылым салаларында қолданылатын пәнаралық термин. Бұл терминді бастауыш сыныпта отансүйгіштік мазмұндағы мәтіндерді игере отырып, азаматтық құзіреттілікті меңгеруде де қолданылатынын ескерген жөн. Бұл мақала отансүйгіштік мазмұндағы мәтіндер лингвистикасына арналған докторлық диссертация шеңберінде әзірленген тақырыпты негізге ала отырып әзірленген. Ғылыми мақалада тілдік тұлғаны қалыптастыруда отансүйгіштік мазмұндағы мәтіндерді іріктеп, бейімдеп, цифрландырып пайдалану мәселесі қарастырылған. Тілдік тұлғаны қалыптастыру баланың кішкентайынан басталу керек. Жас-жасқа бөліп, барлық сынып-сынып бойынша тілдік тұлғаның қалыптасуына назар аудару керек. Осыған дейін тілді структуралық тұрғыдан оқытып, лингвистикалық білімді құрылымдық тұрғыда беруді көздеген жүйе болды. Соған сәйкес фонетикалық тілдік құзіреттіліктер, лексикалық құзіреттіліктер, морфологиялық құзіреттіліктер, синтаксистік құзіреттіліктер, сөзжасамдық құзіреттіліктер беріліп, тек пәндік құзіреттіліктермен шектелді. Ал тілдік тұлға мәтін тұрғысынан оқыту, мәтінмен байланыстыра оқытуды басты мақсат етпеді. Бүгінде қазақ тілі функционалды аспект тұрғысынан оқытуды қолға алған шақта, мәтін арқылы тілдік тұлға қалыптастыру, сонымен қатар отансүйгіштік мазмұндағы мәтіндерді бейімдеп беру ұсынылып отыр.

https://doi.org/10.48081/XFAJ9225

2023

Выпуск 2

Мақалада ғалым Қ.Жүсіп еңбектеріндегі архетиптік бейнелер мен қазақ әдеби шығармаларындағы қазақи сана негіздерінің қалыптасу жолдары қарастырылған. XIX ғасырдағы Еуропа оқымыстылары қазақ халқының әдет-ғұрыптары және мәдени тарихымен танысып, «тосын, жұмбақ, қызық ел!» -деп тамсанған. Ресей ғалымдары да қазақ халқының бай ауыз әдебиеті, музыкасы бар, өмірге төзімді халық деп санаған. Байырғы қазақ халқы небір түрлі заманды басынан кешірген, әсіресе жаугершілік пен табиғаттың қаталдығынан зор зардаптар шеккен. Соған қарамастан өзінің ұлттық рухани сипатын толық сақтап қалған. Ол елдің даму сатысы мен өсу эволюциясы әріден басталады. Әсіресе, өзі мен табиғаттың арасындағы байланысты түсіну, тану барысында сәби, балаң ойларға барған тұстары да бар. Сол кездің өзінде-ақ, біртіндеп дүниенің жұмбақ сырларына зерек санамен шолу жасаған: адамзат жаратылыстың бесігінде қашан пайда болған, оның өмір сүруіне белгісіз сыртқы күштің әсері бар ма, өмірдің арасалмағы неге бұзыла береді, жоқшылық пен ашаршылық адамның басқан қадамымен қатарласа жүретіні несі, індет пен ауру, зейнет пен бейнеттің тұрақты сипатын өзгертуге бола ма? Болса қалай?! Бұл табиғаттың тылсым күштерін заманымыздың он тоғызыншы ғасырында ғұмыр кешкен ақындар мен жыршылар қалай қабылдаған? Олардың жеке ой толғамдары мен танымдық ерекшеліктері және олар қалай, қандай жолдармен көрсетілген деген мақсатпен ғалым Қ.Жүсіп еңбектерінің зерделенуі қарастырылады.

https://doi.org/10.48081/FXAB9069

2023

Выпуск 2

Тіл білімінде әдеби тілдің нормасына қатысты біршама ғылыми тұжырымдар берілген және оларды зерттеуге арналған ғылыми еңбектер аз емес. Осы ретте Ә. Ахметов, Ә. Хасенов, Ә. Болғанбаев, М. Серғалиев, Ғ. Қалиев, Б. Сағындықұлы т.б. ғалымдарымыздың пікір-тұжырымдары мен еңбектерін атауға болады. Мақалада күнделікті тұрмыста жиі жұмсалатын эвфемизм, дисфемизм, диалектизм, жаргон сөздер, қарапайым сөздер мен тіпті варваризмдер сияқты қолданыстардың стильдік ерекшеліктері сөз етіледі. Сонымен қатар, келтірілген терминдердің теориялық тұжырымдарына сүйене отырып, олардың көркем шығарма материалдары негізінде қолданылу сипаты қарастырылады. Көркем шығарма тіліндегі тілдік нормаға жатпайтын сөздер мен сыпайы сөздердің лексика-семантикалық сипаты анықталады. Олардың эмоционалды-экспрессивтік мағыналары ашылып, прагматикалық ерекшеліктерін анықталады. Көркем шығарма тіліндегі эвфемизмдер мен дисфемизмдерді оппозиция тұрғысынан көрінуі салыстыра қарастырылады. Сөйлеу тілінің элементтері кейіпкерлердің тілдік қарым-қатынасын толықтырып, айтылар ойды жеткізуде, кейіпкер бейнесін ашуда айрықша орын алатын тілдік бірліктер болып табылатындығы нақты мысалдар арқылы анықталды. Қаламгерлердің бейнелі, әсерлі сөз қолданыстарын шығармаларында молынан пайдаланып, қажетіне жаратуы – халық тілінің байлығы, ауыз әдебиетінің сөз үлгілерінің әдеби тіліміздің баюына, толысуына өз үлесін қосатыны дәлелденеді.

https://doi.org/10.48081/YFUN4991

2023

Выпуск 2

Мақалада қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі, фольклорист, ақын, ойшыл Мәшһүр Жүсіп Көпеев поэтикасының бастау көзі, рухани арнасы қарастырылады. Мәшһүр Жүсіптің шығармашылығына қатысты жазылған түрлі зерттеу жұмыстарын сараптай отырып, ақын шығармашылығының поэтикалық бастауларын, рухани арнасын айқындау, ашып көрсету мақаланың мақсатына жатқызылады. Әдебиет ғылымында поэтика тақырыбына арналған зерттеулер өте көп. Поэтика туралы алғаш рет Аристотельдің еңбегінде қарастырылғанын ескерсек, поэтиканың зерттелу тарихы тереңде жатқанын көруге болады. Сол кезден бастап поэтикаға түрлі анықтамалар беріліп келді. Қазіргі таңда да поэтика өзекті тақырыптардың бірі, себебі ақын-жазушы шығармашылығының көркем табиғатын зерттеу, оның басқа тұлғалардан ерекшелігін бөліп көрсету әрбір тұлғаның әдебиеттегі орнын, ізін анықтауға көмегін тигізеді. Сондықтан да біз зерттеу жұмысымыздың нысаны ретінде алып отырған Мәшһүр Жүсіп поэтикасының ерекшеліктерін зерттеудің қажеттілігі бар деуге болады. Осылайша жұмыстың ғылыми-тәжірибелік мәні Мәшһүр Жүсіптің поэтикалық бастауларын, рухани арналарын айқындап, саралауда жатыр. Талдау барысында ақынның поэтикалық бастаулары жүйеленді, рухани арналарының бастау көздері анықталды. Зерттеу материалдарын жоғары оқу орындарының арнайы курстарында, семинарларда, әдебиет сабақтарында қолдануға болады.

https://doi.org/10.48081/JOLI2709

2023

Выпуск 2

The article discusses effective methods for the formation of students’ vocabulary at the lessons of the Kazakh language. The author starts by telling about the importance of preserving the verbal wealth of the Kazakh language and passing on the latter to the younger generation of the country since a language is the national spiritual-cultural code that reflects the uniqueness of every nation. The article goes on to say that using words in terms of the Kazakh national tradition implies observation of the principle of moral, ethical and aesthetic values. The author points out that the norms of literary language and national speech etiquette are among the priorities when teaching the Kazakh language. The article presents some results which illustrate efficient didactic strategies of teaching schoolchildren the peculiarities of national vocabulary in the Kazakh language classroom. The author comes to conclusion that introducing the national vocabulary to schoolchildren contributes to the formation of national self-consciousness, and the realization of cognitive, cultural, emotional, intellectual, social, personal, and spiritual development.

https://doi.org/10.48081/KQJU3909

2023

Выпуск 2

This article is devoted to the analysis the of lexical and grammatical means use in the periodical press texts of Germany as a reflection of the discoursepeculiarities of the German press. The relevance of the article lies in the modern trends peculiarities and in the development of society and the state of Germany, which influence both the stylistic features the of electronic media language and the choice of language means for expressing expression and modality. The work takes into account extralinguistic factors that can have a significant impact on the discourse formation of the German official press text messages. The diversity of scientists' positions in relation to such a phenomenon as discourse only emphasizes the changes in trends by the fact that the main characteristic of discourse is clearly highlighted – its subjective uniqueness not only for each individual case of linguistic representation, but also invariance for each individual linguistic personality. In other words, each individual native speaker has his own discourse. Stylistic means of expression and modality are more often studied as means of expressing the author's manner and position, "distributing" the products of textual activity by literary genres and styles, can also be considered as features of the discourse an individual and the discourse of some social, public or social groups. General trends in the use of lexical and grammatical means, manifested in specific publications, which allow us to draw conclusions of a high degree of reliability both about the goals and objectives of articles and about the relations of the press, government, business and society.

https://doi.org/10.48081/HMAI6970

2023

Выпуск 2

This article discusses the problem of using statistical methods for processing experimental data in the study of quantitative and qualitative properties of phonemes based on literary texts. The article studies the duration of vowels in the Russian language and its analogues in English in statistical terms. The duration of speech sounds is measured in thousandths of second - milliseconds (ms). In English, stressed vowels are longer than unstressed. The authors of the article note that it is not the statistical apparatus itself that presents the greatest difficulties. It turns out that it is most difficult for a phonetic researcher to see a statistical problem in his linguistic hypothesis, choose the correct statistical procedure, and then give an adequate interpretation of statistical calculations in terms of a linguistic problem. The authors regret that despite the rapid development of applied, statistical linguistics, there are no methodological developments yet, as in other applied fields. So far, the only way for a researcher is equal mastery of both linguistic problems and the apparatus of mathematical statistics. In theoretical linguistics, linguistic research is usually divided into observation and experiment. The presented statistical methods apply mainly to observations. However, modern linguistics is becoming more and more experimental, especially in its field, which is called psycholinguistics.

https://doi.org/10.48081/MRWI7706

2023

Выпуск 2

В настоящей статье предметом исследования является литературный аспект евразийства в творчестве А. С. Пушкина, который выступает родоначальником классического русского художественного слова и русского национального самосознания. Объектом рассмотрения выступает цикл «Подражания Корану». Анализ функционирования евразийского наполнения данного литературного текста при использовании мировоззренческого, имагологического и биографического методов литературоведческого исследования свидетельствует о принципиальной значимости его в мировоззренческом движении Пушкина. Евразийский компонент «Подражаний Корану» имеет безусловный метафизический смысл, отражая творческую способность Пушкина к инокультурному и иноконфессиональному перевоплощению, что является результатом обращения поэта к священным книгам трех монотеистических религий (иудаизма, христианства и ислама), с попыткой автора разобраться в общих и специфических моментах – с акцентом на объединяющие параметры – указанных авраамических вероисповеданий. Концентрируя в себе онтологическую специфику русской словесности, которую он гениально воспринял от Святой Руси и передал всему последующему художественному слову, Пушкин во всей полноте и глубине воплотил суть национального самосознания русского народа с его открытостью к плодотворному диалогу различных культур и религий как неотъемлемой составляющей собственного всемирного предназначения.

https://doi.org/10.48081/NGXE6735

2023

Выпуск 2