Мақалада кез келген тілдің семантикалық жүйесіндегі ең маңызды құбылыстардың бірі – көпмағыналық.туралы баяндалады. Автор жаңа мағыналардың қалыптасуына ең бейім адамдар мен жануарлар денесінің бөліктерін білдіретін сөздік қабаттардің бірі – соматикалық лексемалардың негізгі сипаттамаларын қарастырады. Шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектерін талдай отырып, автор көп мағыналылықтың, оның ішінде соматикалық лексемалардың түрленуінің теориялық аспектілерін қарастырады. Зерттеу барысында лексемалардың семантикалық құрылымы, олардың бастапқы (негізгі) және қосалқы (екіншілік) мағыналарына тоқталады. Негізгі дереккөз ретінде алынған 1897 жылы Орынборда жарық көрген ХІХ ғасырда кирил әліпбиімен жазылған «Киргизско-русскiй словарь» жазба ескерткішіндегі соматикалық лексиканың көп мағыналығы талданып, топшаларға бөліп қарастырылады. Мақалада аталмыш соматикалық лексемалардың мағыналарына компоненттік талдау жасалады. Компоненттік талдаудың көмегімен соматикалық лексемалардың семантикалық құрылымы, полисемантиканың лексика-семантикалық варианттары арасындағы байланыс түрлері талданады. Талдау барысында соматикалық лексиканың дамуы мен бастапқы мағыналарды түрлендіру процесінде талданатын лексемалар ауыспалы (қосалқы) мағынаның едәуір үлкен санына ие болғандығы айқындалды. Жаңа мағыналардың қалыптасуы метафоралық, метонимиялық немесе функционалдық ауысулардың көмегімен жүзеге асуы сөз болады. Сөздегі мағыналар тізбегінің сипатына қарай жасалған лексика-семантикалық варианттар радиалды, тізбекті және радиалды-тізбекті түрлері арқылы өзара байланысы көрсетіледі.

https://doi.org/10.48081/RSNM3937

2023

Выпуск 4

. Бұл мақалада мемлекеттік тілді оқытуда ЖОО студенттеріне қазақ тілінің жиілік сөздігін қолданудың тиімді әрі маңызды екендігі жайлы баяндалады. Яғни, жиілік сөздіктердегі ең жиі қолданыстағы (актив) сөздер алдымен сөздіктің бас жағында орналасатындықтан, оларды қазақ тілінің қарым-қатынас жасау кезіндегі жиі қолданылатын сөздер ретінде тануға болатындығын және сандық мәліметтер тілге де беретін өзіндік септігі бар тұстарын көрсетіп өтеміз. Ал бұл жалпы алғанда тілді оқытуда, әртүрлі лексикалық минимум сөздіктер құрастыруда негізгі құрал қызметін атқарады деуге толық негіз бар. Яғни коммуникативтік актіні ұйымдастырудың негізгі лексикалық қоры болып табылады. Тілді оқыту процесі мүмкіндігінше оңтайландырылуы керек. Осыған орай меңгертуде мүмкіндік беретін ұтымды әдістер мен бағдарламаларды қамтамасыз ету маңызды болып табылады. Жиілік сөздіктері әртүрлі салаларда қолданылады, мысалы: лингвистикалық типологияда, тілді оқыту, статистикалық лексикография, әлеуметтік ғылымдар, сонымен қатар тіл және сөйлеу теориясында. Осы айтылған жайттар мақалада кеңінен талданып, сараланады. Жиілік сөздіктерді практикалық сабақтарда қолданудың тиімділігі сипатталады. Әсіресе жиілік сөздік негізінде техникалық жоғары оқу орындары студенттеріне мемлекеттік тілді деңгейлетіп оқыту технологиясын әзірлеу қажет екендігіне мән беріліп, басты міндеттемелер ұсынылады.

https://doi.org/10.48081/PZWH1678

2023

Выпуск 4

Бұл мақалада ұлы ақын Абай айналасына топтасқан өнер иелері туралы айтылады. Абайдың мектебі оның ақын шәкірттерімен ғана шектеліп қалмағаны белгілі. Ақынның айналасындағы өнерлі топ өкілдерін әдеби ортадан бөліп қарауға болмайды. Әнші мен күйші, тоғызқұмалақшы мен дойбышы, балуан мен құсбегі, қолөнер шебері мен Ағашаяқтай цирк өнерінің майталмандары Абай маңына үйірілді. Өйткені, Абай ауылы тек өлең ғана емес, барлық өнердің бас қосқан құтты мекеніне, шын мәнінде өнер ордасына айналды. Абайдың айналасына топтасқан шығармашыл жастарды жан-жақты қолдауы, қазақ ортасына скрипка, гармонь, мандолина сияқты аспаптарды таныстыруы – оның шын мәніндегі ән мектебін қалыптастырғандығының дәлелі. Көкбай, Шәкәрім, Ақылбай, Турағұл, Әрхам, Әлмағамбет, Мұқа т.б. өнер иелерінің орындаушылық шеберлігі қазақ музыка мәдениетінің өскенінің айқын дәлелі. Абай шәкірттерінің әншілік мұрасы – әлі зерттеле қоймаған тың жатқан дүние. Оның себептеріне келсек, Абай шәкірттерінің өзі тек тәуелсіздік жылдары ғана қолға алынып, ғылыми қауымның назарына іліне бастады. Зерттеуіміздің мақсатына орай Абай айналасындағы ән өнерінің дамуы, даралық cипаты деген мәселелерді анықтай отырып, ондағы ұстаз Абайдың орны, Абай әндерін өз дәрежесінде орындап халықтың жүрегіне жеткізуші әнші шәкірттердің рөлі, олардың ән өнеріне қосқан өзіндік үлесі деген сияқты мәселелер қарастырылды.

https://doi.org/10.48081/ZXJO1535

2023

Выпуск 4

Мақалада қазақ әдебиетіндегі және әлем әдебиетіндегі архетип кейіпкерлердің пайда болуы, өзгеруі сөз болады. Кейіпкерлердің өзгеруі мен басқа сипатқа ие болуы архетипке байланысты. «Архетип» терминін 20 ғасырда психолог Карл Густав Юнг енгізген. Әдеби архетип салыстырмалы құбылыс: сюжеттің дамуына қарай кейіпкер бейнесі айтарлықтай өзгерістерге ұшырауы мүмкін. Әдеби архетип салыстырмалы құбылыс: сюжеттің дамуына қарай кейіпкер бейнесі айтарлықтай өзгерістерге ұшырауы ықтимал. Бұған мысал ретінде Лев Толстойдың Наташа Ростовасын келтіре аламыз. Көркем әдебиеттегі кейіпкерлердің мынадай архетиптері бар: Нағыз ер қаһарман, азған кейіпкер, дос мінезді кейіпкер, Бүлікшіл әрі айлакер кейіпкер, жоғалған жан, шытырман оқиғаларды іздеуші, шындық іздеуші кейіпкер. Шығармалардағы әйел кейіпкерлердің бірнеше архетиптері бар: тәкаппар әрі іскер, өз пікірінде қатал және айналасындағылардан мойынсұнуды талап етуші, сенгіш, батыл, азғырушы. Кейіпкерлер секілді әңгіме архетипі де белгілі бір заңдылыққа бағынады. Көркем шығармаларда әр уақытта пайда болатын белгілі бір сюжеттік архетиптер бар. «Том Сойердің шытырман оқиғалары» шығармасындағы архетиптік сюжет баланың өсуін, түрлі қиындықтарды танып-білуін көрсетеді. «Кек» сюжеттік архетипін қолданудың мысалы ретінде Александр Дюманың «Граф Монте-Кристо» кітабын алуға болады. Басты кейіпкердің басты мақсаты – әділеттілікті қалпына келтіру. «Саяхат» архетиптік сюжетіне Джон Толкиеннің шығармаларын, атап айтқанда, оның «Сақиналардың әміршісі» кітабын келтіруге болады. Бұл кітапқа көптеген оқырмандардың қызығушылық танытқаны белгілі. Бірнеше архетиптерді қолдану автордың ниетін толық ашуға көмектеседі. Оның жарқын мысалы – Лев Толстойдың «Соғыс және бейбітшілік» романы. Мұнда біз бірден бірнеше архетиптердің тоғысқанын көреміз: «махаббат», «құрбандық», «жетілгендік», «қарсылық», трансформация.

https://doi.org/10.48081/VFDZ8351

2023

Выпуск 4

The article analyzes the linguistic nature and national-cognitive features of media texts for children in the Kazakh language. the purpose of the study is to identify the linguocognitive nature of media culture for children. The relevance of the study is manifested in the consideration of media culture for children in the linguocognitive aspect according to the anthropogenic paradigm. In the course of the study, methods of generalization, cognitive analysis, and interpretation of materials were used. The article defines the features and linguistic nature of media texts, analyzes the cognitive function of media libraries for children. In conclusion, the author concludes that the study of the cognitive function of the language of TV programs determines the expression of national knowledge in the language of teletext, the verbalization of the Kazakh people's ideas about the worldview and lifestyle, the world through the national language. The results of the study can be used in research in the fields of «Cognitive linguistics», «Мedia linguistics».

https://doi.org/10.48081/POGZ2010

2023

Выпуск 4

Бұл мақалада қатысымдық жаттығулардың грамматикалық негізі қарастырылды. Лингвистика мен оқыту әдістемесі мәселелері қарастырылған ғылыми еңбектер тақырыпқа сай зерделенді. Зерттеу тақырыбына қатысты тілші-ғалымдардың, әдіскерлердің көзқарастары мен пікірлеріне шолу жасалды. Қатысымдық жаттығулардың грамматикалық негізін құрайтын тілдік бірліктер коммуникативтік аспектіде «тіл-сөйлеу-сөйлеу әрекеті» тұрғысынан сараланып, құрылымдық және функционалдық қызметі негізінде анықталды. Сөйлем деңгейіндегі дайын құрылымдар ұсынылып, түсінік берілді. Бұл дайын құрылымдар, қатысымдық жаттығу түрлерін қалыптастыруға ықпал етеді. Сөйлеу моделінің тілдік модельден ерекшеленетін белгілері көрсетілді. Грамматиканы оқытудағы проблемалар және оларды шешудің жолдары ұсынылды. Зерттеу барысында оқу үдерісінде тілдік құралдарды, яғни лексикалық бірліктер мен грамматикалық формаларды коммуникативтік мүддеге сай дұрыс қолдану іскерлігін дамытуды көздейтін, есте ұзақ мерзімге сақтауды қамтамасыз ететін қатысымдық жаттығулардың рөлі ерекше екендігі дәлелденді. Оқыту мақсатына сай, күтілетін оқыту нәтижелеріне қол жеткізуге мүмкіндік беретін қатысымдық жаттығуларды дұрыс құрастырып, әдістемелік тұрғыдан шебер қолдану, тілдесім барысында оларды пайдалана білу дағдыларын қалыптастыру ғана емес, сонымен бірге қарым-қатынаста, яғни сөйлеу актілерін жүзеге асыруда тіл үйренушінің тілдік тәжірибесін қалыптастыруда маңызды деген тұжырым жасалды.

https://doi.org/10.48081/ZECV3392

2023

Выпуск 4

Статья посвящена анализу смыслообразующих механизмов на основе метафорического моделирования. В статье характеризуется идеологический концепт ДЕМОКРАТИЯ. Демократия рассматривается как национальный идеологический концепт, который усиливает суггестивный эффект оценочной функции индивида. Целью статьи является эмоционально-оценочный потенциал метафорической модели ДЕМОКРАТИЯ - ОБЪЕКТ. Исследование основано на предположении о том, что метафорическая модель ДЕМОКРАТИЯ-ОБЪЕКТ обладает суггестивным потенциалом в формировании положительного отношения к существующему политическому режиму. В статье используется концептуальный анализ методом метафорического моделирования, дополненный компонентным анализом и контекстуальным анализом. В данной статье представлен механизм возникновения новых семантических элементов, выводится зависимость эмоционально-оценочного компонентов нового смысла от использованной концептуальной модели. В статье выявлены эмоционально-оценочные компоненты, основанные на концептуальных метафорах. Изучая механизмы образования новых смыслов на основе метафорической модели, мы попытались внести вклад в когнитивную лингвистику. Результаты анализа данного исследования можно использовать на семинарах, посвященных метафорическому моделированию. Результаты исследования позволяют утверждать, что метафорическая проекция ДЕМОКРАТИЯ – ОБЪЕКТ обладает высоким суггестивным потенциалом, способствует формированию убежденности граждан в исключительности действующей политической системы, побуждает положительно оценивать все действия, направленные на укрепление демократического режима в стране.

https://doi.org/10.48081/YKAD8727

2023

Выпуск 4

Мақалада әлем әдебиеттану ғылымында танымал құбылыс: лиминалдық концепциясы қарастырылды. Шетелдік ғылыми зерттеулерді негізге ала отырып лиминалдық категориясына анықтама берілді. Лиминалдық антропология, қазіргі мәдениеттану және әдебиеттанудың маңызды категорияларының бірі болып табылады. Лиминалдық – өмірдің бір кезеңінен екінші кезеңіне өтуді білдіреді. Лиминалдық терминін алғаш рет антропология ғылымына Арнольд Ван Геннеп енгізген болатын. Антропология саласынан әдебиеттану ғылымына лиминалдық идеясын терминологиялық және тұжырымдамалық тұрғыдан негіздеген Виктор Тернердің пайымдаулары зерделенді. Зерттеу жұмысының мақсаты: лиминалдық концепциясының қазіргі әдебиеттану ғылымындағы алатын орнын, маңыздылығын, өзектілігін байыптау. Осы бағытта авторлар шетел философтары мен әдебиеттанушылардың іргелі еңбектерін саралап, кешенді талдау жұмыстарын жүргізді. Зерттеу нәтижесінде лиминалдық теориясының ерекшеліктері анықталып, лиминалдық құбылыстың әдебиеттануда алатын орны бағамдалды. Авторлар әдебиеттегі лиминалдықтың қызметі мен рөлін егжей-тегжейлі зерттеп, көркем шығарма негізінде талдау жасап, қазіргі қазақ әдебиетіндегі лиминалдық концепциясын тәжірибешілік тұрғыдан дәйектеді. Лиминалдық теориясын ғылыми тұрғыдан пайымдау, зерделеу шетел ғалымдарының еңбектерінде көрініс тауып, лиминалдық мәселесі қазіргі әлем әдебиетінде өзекті бағыттардың бірі болғанымен, қазіргі қазақ әдебиеттануында зерттеу объектісі ретінде қарастырылмаған деп айтуға болады. Демек, терең зерттеуді талап ететін тың сипаттағы тақырыптардың бірі болмақ.

https://doi.org/10.48081/HLOX6568

2023

Выпуск 4

The objective of this research is to reflect on the relationship between language policy and planning and the transformational nature of linguistic landscape of Kazakhstan. The study focusing on primary data resources (globalization, Latinization, localization, hybridization, westernization), resulted in the rise in visibility, prestige and everyday use of Kazakh language and the growing influence of the English in the city’s linguistic landscape. It argues that the so-called language fashion promotes a positive view of language in everyday communication. Considering language choices in the linguistic landscape emanating from the "top-down" (centralized policies) and "bottom-up"(grass-roots and local initiatives), the article presents examples found in Astana’s linguistic landscape that give visibility to the multilingual and bilingual nature of the signs. The research not only employs a qualitative approach for data collection and analysis but also incorporates visual research methods, highlighting the multidimensional nature of the study and its comprehensive exploration of the subject matter.

https://doi.org/10.48081/WFES7422

2023

Выпуск 4

В данной статье представлен анализ трансформаций фразеологических единиц, используемых в речи политиков Казахстана и России. Политическому языку отводится важная роль в регулировании общественного процесса, а также согласовании и реализации различных интересов в социуме, и следовательно, находится в центре внимания исследователей языка. Для достижения этих целей также необходим определенный выбор лингвистических средств, особую роль среди которых отводится фразеологическим единицам. Как известно, в политическом дискурсе устойчивые сочетания подвергаются различным трансформациям, оказывающим влияние на формирование текстовых семантических и структурно-семантических характеристик. В статье представлена классификация трансформированных фразеологизмов, описываются наиболее распространенные виды преобразований устойчивых сочетаний: расширение, замена, удаление компонентов, а также контаминация в политическом дискурсе. Особое внимание уделено в нем приему нанизывания фразеологизмов. Материалом исследования послужили выборки из выступления казахстанских и российских политиков. Проведенное исследование позволяет сделать вывод о том, что при трансформации фразеологических единиц участники политического дискурса раскрывают их новые функциональные возможности, позволяющие выразить новые оттенки отношений и коннотаций исследуемых контекстов к фактам действительности.

https://doi.org/10.48081/ZGBX4367

2023

Выпуск 4