The end of the 19th and the beginning of the 20th centuries were marked for the Kazakh society by entering a new stage of development. The universal values that determine the concepts of modern social changes have undoubtedly influenced national literary criticism, posing new tasks for the correct determination of development prospects through an objective revision of the past, marked by ideological pressure. The formation of new aesthetic knowledge in assessing the role of literature in society, the appeal to new forms, methods and means of reflecting reality, the development of scientific and theoretical approaches and the definition of new principles for studying the nature of the literary process are characteristic features of modern Kazakh literary criticism. At the current stage, the urgent task is to identify the patterns of development of literary science, comprehensive differentiation of scientific research, the definition of methodological concepts, theoretical foundations and areas of research, the assessment of achievements and the definition of prospects for new research. Being an important branch of the social and human sciences, modern Kazakh literary criticism seeks to rethink its way of becoming as a field of scientific knowledge in order to evaluate its achievements and identify shortcomings that occur at each stage of development. The article deals with the scientific and theoretical problems of modern Kazakh literary criticism, reflecting innovative searches. At the same tiem6 the evaluation and analysis of studies based on new research methods and scientific principles is of great importance. Special place is occupied by theoretical works written on the basis of hermeneutics, structuralism, semiotics and other innovative research methods. Analysis of the main achievements, literary and theoretical problems, directions of development of modern Kazakh literary criticism is presented as well.

https://doi.org/10.48081/SZWW2913

2023

Выпуск 1

Әзіл–қалжыңға негізделген күлкі адам өмірінің бір бөлігі болып табылады. Күлкі күнделікті тұрмыстан бастап саясатқа дейінгі өмірдің барлық саласында. Онда зілсіз қалжыңдардан бастап ирония, сатира, сарказм сияқты күлкінің барлық түрі бар. Күлкі жалпы адамзаттық құбылыс болумен қатар жеке ұлттық құбылыс. Белгілі бір халықтың мәдениеті мен ұлттық сипатын күлкіге нені нысан еткені мен күлкі тудыру әдістерінен де тануға болады. Барлық ұлттың өзіндік өмірлік құндылықтары, дәстүрлері бар. Ұлттың ерекшелігін, таным–түсінігін білмей ұлтқа тән әзілдерін түсіну қиындық тудырады. Әр халықтың әзілін түсіну үшін сол халықтың өмір сүру салтымен, ерекшелігімен таныс болу керектігі дәлелдеуді қажет етпейтін ақиқат. Сондықтан ғылыми мақалада ұлттық ерекшелікті танытатын қазақы қалжыңдардың ұлттық-тілдік сипаты қарастырылады. Нақтырақ айтқанда, қазақы қалжыңдар мағыналық тұрғыдан топталады, күлкі тудыру тәсілдері сараланады. Қазақы ауылда өскен адамның өзге тілдік сөздерді дұрыс түсінбеуі күлкі тудырудың жиі кездесетін тәсілдерінің бірі ретінде қарастырылады. Ғылыми зерттеуге арқау болған қаламгерлер мен ауылдастар арасындағы қағытпа қалжыңдар. Қажетті материалдар мерзімді басылымдар мен күнделікті тұрмыстан алынып, оларға лингвомәдениеттанымдық, лексика-семантикалық талдау жасаудың нәтижесінде ғылыми тұжырымдар жасалды.

https://doi.org/10.48081/EULR8218

2023

Выпуск 1

Қазіргі таңда лингвистика ғылымының даму сатысында үш түрлі ғылыми парадигма ажыратылып отыр: салыстырмалы-тарихи, жүйелі-құрылымдық және антропоцентрлік. Тіл білімі саласында, яғни жекелеген тіл біліміндегі көптеген зерттеулерде антропоцентристік парадигма басымдылыққа ие болып отыр. Неге десеңіздер, лингвистикадағы антропоцентристік принцип бастысы тілді пайдаланушы ұлтты бірінші орынға қояды. Антропоцентристік парадигма өз алдында этнолингвистика, лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика, лингвопсихология сияқты жаңа бағыттарға жол ашады. Антропоцентристік бағыттағы жаңалықтар ең бірінші қабылдау, ойлау, тіл, есте сақтау, әрекет ету сияқты адамзаттың когнитивтік құрылымына ерекше қарап, ден қоя бастады. «Қабылдау», «ойлау», «тіл» және тағы басқалары когнитивтік ғылым саласында бұрындары да зерттеліп келген. Бірақ жалпы есім деңгейінен шығып, жалқы есім деңгейнде бір мақсат, бір міндет аясында бір-бірімен тығыз байланыста қаралмаған еді. «Қоршаған шындық өмірді саналы түрде тану мен адам тәжірибесін категориялау тілмен байланысты болып келеді, өйткені адамның когнитивтік қызметі барысында алынған мазмұндық ақпарат тілмен тілдік формаларда көрініс тауып, сөйлеу арқылы білдіріледі. Диалектикалық формадағы когнитивтік процестер тілмен тығыз байланысты, оның себебі тіл адамдардың қоғамдық тәжірибесі мен дүние туралы білімдерін бекітіп отырады. Ал біздің сана құрылымы туралы білгендеріміз тек қана тілге байланысты, тіл осы құрылымдар туралы хабарлауға және оларды кез келген табиғи суреттеуге мүмкіндік береді»[1,21] Осыған негізделе отырып, тілді зерттеудің когнитивтік парадигмасы тіл мен ойлаудың арасында теңдік қоймайды. Сонымен қатар тілдің ойды ұйымдастырушылық қызметін атап айтады. Бұл байланыста тілдің таңбалық жүйесі арқылы грамматикалық байланыстар, категориялар, модельдер түрінде біртұтас тілдік құрылым қалыптасады. Мақалада «тіл», «ойлау», «ми» ұғымдарының байланысы, нейролингвистиканың негізгі мәселелерінің бірі екендігі қарастырылады.

https://doi.org/10.48081/RGPV1969

2023

Выпуск 1

Қазақ тілінің мультимедиялық корпусын жасау – көп зерттеуді қажет ететін тың сала. Ауызекі сөйлеу тілі бүгінгі күнге дейін тек мәтінді салыстыру, талдау деңгейінде ғана қарастырылып келді. Мультимедиялық корпус екінші тіл ретінде қазақ тілін меңгертуде өте тиімді құрал бола алады. Ауызекі сөйлеу тілі мен әдеби тіл нормасындағы ауытқулар мен сәйкессіздіктерді анықтауда зор үлесін қоса алады. Бұл мақалада мультимедиялық корпус жасау барысында туындайтын проблемалар анықталды. Проблемаларды анықтау – корпус жасау жұмысын жеңілдетіп, алдын ала кедергілерді жеңуге көмегін тигізеді. Ол үшін «Корпус» терминіне қысқаша түсініктеме беріліп, соның ішіндегі «мультимедиялық корпус» анықталды. Қазақ тілінің ұлттық корпусы және шетелдік НКРЯ (Орыс тілінің ұлттық корпусы) құрамына енетін мультимедиялық корпустың (МУРКО) мысалында қысқаша сипаттама жасалды. Осы саланы зерттеген ғалымдардың тұжырымдарына сүйеніп, мультимедиялық корпустардың маңыздылығы және қажеттілігі айқындалды. Сонымен қатар корпусты жасау барысында туындайтын қиындықтар қарастырылды. Олар бірнеше түрге бөлінді. Атап айтқанда, мультимедиялық корпустың репрезентативтілігі, тақырыптарға бөліп тегтеу, корпустың ыңғайлылығы, техникалық безендірілуі, әдеби тілдің нормасының ережелерін сақтау т.б. Зерттеу нәтижелері қазақ тілінің мультимедиялық корпусының теориялық тұжырымдарын жасап, ішкорпустарға бөлуге септігін тигізеді

https://doi.org/10.48081/PABZ8209

2023

Выпуск 1

Бүгінгі жаһандану заманында ұмытыла бастаған мыңдаған жылдық тарихы бар бабалар мұрасын қайтадан жаңғырту негізінде қазіргі отандық ғылымда ұлтымыздың тарихы, мәдениеті, наным-сенімі, діни ұстанымдары туралы ортағасырлық қолжазбаларды тауып, елге әкеліп, кешенді түрде зерттеу арқылы ұлтымыздың өткен тарихын қайта қарау қажеттілігі туындап отыр. Шетелдік кітапханалар мен мұрағаттар қорында сақталған қыпшақ тіліндегі жазба ескерткіштерді зерттеу арқылы түркі халықтарының тарихи-мәдени құндылықтары туралы баға жетпес деректерге қолжеткізе аламыз. Түркі тілдес халықтардың бәріне ортақ жазба ескерткіштердің арасында ХІІІ-ХV ғасырларда дүниеге келген мәмлүк-қыпшақ тіліндегі қолжазбалардың, әсіресе діни сарында жазылған еңбектердің алатын орны ерекше. Бұл мәмлүк-қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштер тек Мысыр қоғамына қатысты емес, жалпы түркі халықтарының тілін, наным-сенімін, діни ұстанымын зерттеуде теолингвистикалық дереккөз болып табылады. Берілген мақалада мәмлүктер кезінде діни сарында жазылған «Иршәдул-мулук уәс-салатин» (ХІV ғ.) қолжазбасына деректанулық, палеографиялық және кодикологиялық талдаулар жасалып, қолжазба туралы толық әрі жаңа мәліметтер беріліп, ескерткіштің құрылымдық, мазмұндық және тілдік ерекшеліктері анықталды, жазба ескерткіште сақталған тілдік материалдардың теолингвистикалық дереккөз ретінде құндылығы айқындалды.

https://doi.org/10.48081/EIEK9501

2023

Выпуск 1

В данной статье рассматривается один из пространственных параметров – концепт «верх». Основой анализа послужили показатели русской и тюркской языковых картин мира. Наличие центральной оси мира, связывающей землю с небом, предполагает и вертикальное положение человека как необходимость стремления к высшему, возвышения к Богу. Концепт, сформированный носителями языка, позволяет наиболее полно представить семантическую структуру, процесс понимания и его результат, хранящиеся в памяти поколений. Благодаря концептам возникает семантическое пространство языка, которое составляет структуру знаний в их конкретно-национальном преломлении. Именно поэтому в статье представлен пространственный признак в виде концепта как ключевого понятия когнитивной лингвистики. Этим и обусловлена актуальность настоящего исследования. Для концепта важны этимологические, ассоциативные характеристики, языковые и культурные знания, особенности мышления и репрезентации. В результате сплошной выработки и лексико-семантического и грамматического анализа языковых единиц была сформирована модель концепта «верх» в русской и тюркской языковых картинах мира. Модели концепта позволили выявить сходства и отличия картин мира разных народов, заключающиеся в формировании мировоззрения, опыта, истории, быта, искусства, традиций и обычаев, системы ценностей.

https://doi.org/10.48081/YTQT6536

2023

Выпуск 1

В статье рассматривается политический дискурс как один из способов манипулирования общественным мнением. Актуальность исследования обусловлена интересом исследователей к процессам, происходящим в обществе, связанных с проблемами социализации, способами воздействия на состояние общественного сознания. В данном исследовании выявлены основные лексические и грамматические маркеры манипуляционного воздействия на общественное мнение. Лексические средства выражают субъективное отношение говорящего к фактам действительности, формируют код восприятия публикации, акцентируют внимание целевой аудитории на определённых словах, выражениях, отмеченных манипулятором в качестве важных. Ресурсы синтаксического уровня выстраивают логику сообщения, конструируют текст по заданной схеме, направляют мысль читателя по траектории, заданной автором материала. Особое место занимает такой ресурс, как создаваемый имидж автора текста, героя его материала, сообщества – партии, образ которой создается в тексте. Политический дискурс, представленный на страницах газеты «Казахстанская правда» обладает всеми ресурсами для управления мнениями и отношениями аудитории в русле необходимом для государства и власти. Издание несёт в себе основные признаки политического дискурса и на его страницах реализуются важные манипулятивные стратегии и тактики авторов, пишущих от лица власти и проводящих политику власти.

https://doi.org/10.48081/ESOP3649

2023

Выпуск 1

The study looks at the phenomenon of ideological manipulation in translated literary works. The author highlights the tactics utilized in the translated texts to manipulate readers, using existing translations of historical fiction “The Nomads” by Ilyas Yesenberlin, published in the Soviet era. Influenced by the existing political system of that period, ideological influence and censorship in the Soviet Union that was pervasive and strictly enforced, literary text translations into Russian contain numerous evidence of ideological manipulation that was common for any literary work published in the Soviet period. Based on a review analysis of theoretical materials on the research topic, this article aims to define the leading role of idealogy on fiction translation by exemplifying cases of ideological shifts in the Russian translation of the historical trilogy “The Nomads” by I. Yesenberlin as well as reception of the translation among translation scholars. During the research, the following methods were applied: classification method, comparative analysis, review analysis of scientific articles and studies on the research topic. Based on the results of the study, hypotheses were formulated that have theoretical and practical significance for further work on the research topic.

https://doi.org/10.48081/OQUG3624

2023

Выпуск 1

В статье рассматриваются некоторые этапы истории исследования и формирования способов выражения принадлежности (посессивности), отношения собственности, притяжательности в русском и казахском языкознании. На основе различных исследований ученых, автором обозначена актуальность тематики притяжательных конструкций, так как грамматические категории, присущие данным языкам, определяются по особенностям языковой системы, структуре, особенностям словоизменения. Поэтому грамматические категории, присущие одному языку, не обязательны для других языков. В это связи особый интерес вызывает отсутствие четких представлений о том, что следует считать посессивными конструкциями. Несмотря на то, что формы принадлежности (посессивности) немало исследовались, существуют виды притяжательности, требующие более детального изучения, с целью пополнения теоретическими историческими данными основных путей формирования и причин их возникновения, грамматических способов их образования и использования их как средства выражения синтаксических отношений, а также существенными признаками. В соответсвии с этим автор анализирует функционально-семантические особенности форм категории принадлежности, которые способствуют пониманию специфики каждого из сопоставляемых языков, постижению признаков, общих для языков и являются основанием для выявления лингвистических универсалий. Исследуемые в статье теоретические языковые материалы о принадлежности и отношении собственности способствуют широкому историческому изучению грамматической сферы современного казахского и русского языков и имеют практическую значимость.

https://doi.org/10.48081/BXOO7667

2023

Выпуск 1

Мақалада қазақ фольклортану ғылымының зерттелуі, фольклор үлгілерінің жиналуы талданады. Бұл салада академик С. Қасқабасов қазақ фольклорындағы хикая кейіпкерлерінен албасты мен жезтырнаққа талдау жасайды. Албасты – хикаялар кейіпкері. Синкретті бейне. Албастының бейнесі ертедегі Месопатомия елінен бастап кездесетіндігі талданады. С.Қасқабасов қазақ хикаяларының негізі белгілерін анықтай бере отырып, олардың пайда болуы, қоғамдық қызметі, кейіпкерлеріне талдау жасайды. Қазақ фольклорындағы аңыздарға, хикаяттарға, ертегілерге, жырларға т.б. жанр түрлеріне қатысты тұста С.Қасқабасов тұжырымы туындының қызметі, белгілері, қоғаммен қатынасы, пайда болу себептері, мақсат-міндеттеріне қарай анықталады. Әсіресе ертегі жанрының прозалық белгілері мен сипаттары, түрлеріне қатысты ойлары фольклортану ғылымындағы жаңа ойларға бастама болғаны айқындалады. Бұл мақалада теориядағы таңдалған әдістің өміршеңдігімен бірге ойды анықтау мен жүйелеуде нақтылыққа, ғылыми дәлелді жеткізуге ықпал ететіндігі көрсетіледі.

https://doi.org/10.48081/KXCT2765

2023

Выпуск 1