Аталмыш мақалада Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармаларындағы жалқы есімдердің реминисценттік қызметі беріледі. Реминисценттік жалқы есімдер, халық мәдениетіне қатысты және ол тікелей көркем мәтін бойында қамтылады. Көркем мәтіндегі кез-келген жалқы есімдерді екі сипатта қарастыруға болады: біріншіден, мағыналық аспектіде, оның сырт тұрпаты тұрғысынан; екіншіден, мағыналық жағынан, оның семантикасы, жалқы есімдер ұсынатын көркем бейне тұрғысынан. Реминисцентік жалқы есімдер көркем мәтінде басқа шындықтың объектісін (физикалық немесе көркемдік) айғақтау функциясын жүзеге асыру үшін автордың ниетін объективті ететін лингвистикалық механизм ретінде қызмет атқарады. Дәйексөздер, қанатты сөздер, жеке неологизмдер, кейіпкерлер есімдері, шығармалардың атаулары, олардың авторларының есімдері, сөздер мен сөз тіркестерінің ерекше коннотациялары туралы тікелей немесе жанама сілтемелер реминисценттік есімдер ретінде қызмет атқарады. Мәтіндік реминисценция кезінде дереккөзге сілтеме әртүрлі дәлдік дәрежесінде болуы немесе болмауы мүмкін. Осыған байланысты мақалада «реминисценттік жалқы есім» ұғымын зерделеу және олардың Мәшһүр Жүсіп қолданысындағы ерешеліктерін белгілеу мақсаты көзделеді. Мәшһүр Жүсіпп шығараларындаы діни-теологиялық есімдер, құдай, пайғамбар, періштелер есімдері реминисценті есімдер ретінде зерттеліп, олардың танымдық ерекшеліктері ашылады.

https://doi.org/10.48081/BUOB1194

2023

Выпуск 2

Мақалада Сыр бойы мен Арал теңізі маңында ғұмыр кешкен, ислами дүниетаным қағидаларын ұстанған ақын, шайырлар шығармашылығындағы негізгі тірек, басты бағыт – дін болғаны, бұл шығармалардың Х1Х ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті тарихында айрықша маңызға ие екендігі, олардың діни-танымдық шығармаларында Құран Кәрім аяттары мен Мұхаммед пайғамбар Хадистерін насихатталғаны, адамгершілік, имандылық рухында жыр толғап, азаматтық пікір туғызғаны, Сыр сүлейлерінің адам өмірі турасындағы ойлары да мұсылмандық тұрғыда қалыптасқаны көрсетіліп, Сыр сүлейлер ішінде Ерімбет Көлдейбекұлының ХІХ ғасырдың соңғы ширегі мен ХХ ғасыр басындағы діни-ағартушылық бағытта өзіндік орны бар ақын екендігі, қазақ ақын-жыраулары шығармашылығында жиі кездесетін жалаң өсиет, дидактикалық, мақал-мәтелдік үлгідегі терме жанры алғаш рет осы Ерімбет шайыр шығармаларында логикалық және көркемдік шеберлік арқылы бұзылып, кейін репродуктивті әдіспен екінші қайтара жүйеленгенде шығыстық поэзия элементтерімен ауыстырылып, терме мазмұн мен түр жағынан жаңарып, қайта жаңғыртылғаны, оның күллі адамзатқа ислам идеологиясы ұсынған жаңа жүйені насихаттаушы және Сыр сүлейлері арасында дамыған ескішіл бағыт – қадим негізінде тәрбиеленіп, герменевтикаға бой ұсынған тәпсіршіл шайыр, софылық тәрбиеге суарылған поэзияның туын көкке көтерген алдыңғы шептегі жаңашылдардың бірі екендігі, оның ағартушылығы исламдағы күрделі мәселелер мен шариғат шарттарын жыр-уағыз арқылы айта отырып халықтың көзін ашып, көкірігін ояту мәселеріне негіздегені, шайыр шығармаларынан қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заманды, әділетті қоғам орнауды армандау, елді, ұрпақты адамилыққа, тазалыққа, шыншылдыққа, елжандылыққа, білімге құштарлыққа, сыйластыққа және т.с.с. адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруға тәрбиелеу мақсаты анық көрінетіні нақты мысалдар арқылы дәлелденеді.

https://doi.org/10.48081/TLXD6446

2023

Выпуск 2

Әдебиеттануда зерттеу нысаны ретінде қарастыратын құбылыстар көп. Бұл ретте дәстүрлі түсінікті бұрмаламай, зерттелетін категория туралы пікірлерді де қамтып, оның ерекшелігін дұрыс анықтау маңызды. Автордан асқан сауаттылықты, сөз қолдану шеберлігін талап ететін тәсілдердің бірі – оксюморон. Қазіргі қазақ прозасында оксюморон құбылысы поэтикалық құрал ретінде пайдаланылып жүр, алайда әдебиеттану саласында кенже қалып келе жатқаны зерттеу жұмысының өзектілігіне жетелейді. Бұл мақалада біз оксюморон ұғымына жан-жақты анықтама беріп, оның поэтикалық құбылыс ретіндегі ерекшеліктерін, кейіпкер психологиясын ашудағы өзіндік рөлін жазушы Таласбек Әсемқұловтың «Талтүс» романында кездесетін мысалдар арқылы түсіндірдік. Оксюморонның кейіпкер психологиясын, оның ішкі әлемінде болып жатқан қарама-қайшы сезімдерін, ол өмір сүрген кезеңді танытуда өзіндік орны бар екенін байқаймыз. Оксюморон мәтін құрылымында көркем сөздің эмоциялық мәнін күшейтіп, қарама-қарсылықтың тұтастығын танытады. Сол арқылы оқиға желісінің ширығуы, шиеленісуі көрсетіліп, кейіпкердің болмысы ашылады. Қазіргі қаламгерлер шығармашылығында ерекше ізденісті барын кейіпкердің бойындағы қоғам тудырған қайшылықтарды айтуы, оның өзімен-өзі қайшыласқан тұстарын ұсына білуінен аңғаруымызға болады. Яғни қаламгерлер өздері жасаған кейіпкерлері арқылы адам тұлғасы туралы көзқарастарын көрсетуге ұмтылады.

https://doi.org/10.48081/ZVUK4682

2023

Выпуск 2

Бұл мақалада журналистік мәтін, жарнама мәтіні, пиар мәтіні сияқты терминдерге гипероним болатын «медиамәтін» ұғымының ерекшеліктеріне талдау жасалынған. Медиамәтіннің типологиясы мен қазақ бұқаралық ақпарат құралдарында оның қолданысының ерекшеліктері қаралған. Авторлар «медиамәтін» терминін анықтаудың әртүрлі тәсілдерін қарастырады. Талдау негізінде авторлар медиамәтіннің белгілерін ажыратып, оның басқа мәтін түрлерінен ажыратуға мүмкіндік береді. Бұл еңбекте газеттік мәтіндер, Интернет мәтіндер мен телевизиялық мәтіндердің ұқсастықтары мен айырмашылықтары қарастырылған. Мысал ретінде қазақстандық телеарна мен радио бағдарламалары, газеттік мақалалар мен әлеуметтік желілердегі посттар келтірілген. Зерттеу тақырыбының өзектілігі ақпараттық дәуірдің келуіне байланысты бұқаралық ақпарат құралдары қазіргі қоғамның өмірінде үлкен орын алып отыруымен анықталады. Бұл салада ғылыми зерттеулердің қажеттілігі күннен күнге өсіп келеді, өйткені медиамәтіндерде тілдік шындық көрсетіледі. Бұл ғылыми мақалада Қ. Ө. Есенова, Т. Г. Добросклонская, Я. Н. Засурский, Г. Я. Солганик, Ю. В. Рождественский сияқты отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері қолданылған. Зерттеуде қазіргі медиамәтіннің ақпараттық, әлеуметтік және сөйлеу динамикасын анықтайтын негізгі факторларға тоқталып кеткен. Медиамәтін журналистика, жарнама және қоғаммен байланыс саласындағы бұқаралық коммуникацияның жиынтық сөйлеу өнімі ретінде көрсетілген.

https://doi.org/10.48081/LRDT8694

2023

Выпуск 1

Мақалада шет тілін оқытуда оқушылардың өздік жұмысын ұйымдастыруға арналған. Авторлар есте сақтаудың барлық түрін жұмылдыра отырып, тілдік материалды меңгерудің тиімді жолдарын ұсынады. Зерттеушілер сөз тіркестерін, сөз мағынасының әр алуан аспектілерін зерттеуге ерекше көңіл бөле отырып, сөздерді жеке немесе контексте зерттеу қажеттігін атап көрсетеді. Мақалада оқушылардың сөздік қорын меңгеруге және сөздік қорын кеңейтуге бағытталған әзірленген жаттығулар жүйесі берілген. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңына сәйкес, білім берудің басты мақсаты – оқушылардың бойына білім мен біліктерді жай ғана сіңіру емес, оның жеке тұлғалық ерекшеліктеріне негізделген ақпаратты қабылдау, талдау және тиімді пайдалана білу дағдыларын қалыптастыру, әлеуметтік және кәсіби құзыреттілік; сондай-ақ өз бетінше ойлау және мәселелерді шешу қабілетін және тез өзгеретін әлемде тиімді өмір сүру және жұмыс істеу қабілетін қалыптастыру [1]. Осыған байланысты шет тілін меңгеруде өзіндік жұмысқа көп көңіл бөлу керек. Шетел тілін оқытудағы өзіндік жұмыс оқушының белсенді интеллектуалдық әрекеті ретінде қарастырылады, оның барысында оның өзіндік интеллектуалдық әрекет стилі қалыптасады, ойлау тәсілдері дамиды, оқу мен жазу кезінде оқылатын материалды талдау және жүйелеу қабілеттерін жетілдіреді, дағдылары қалыптасады.

https://doi.org/10.48081/RQOL3080

2023

Выпуск 1

Мақалада Абай Құнанбайұлының туындыларының өзегіне айналған адам мәселесі жайындағы еңбектерінің ұлттық-өңірлік компонент ретінде түпнұсқа және аудармаларды салыстырмалы оқыту арқылы әлеуметтік-мәдени құзыреттілікті қалыптастыру құралына айналғандығы қарастырылады. Ғылымда антропоцентристік парадигма кең таралмай тұрып, өзі өмір сүрген XIX ғасырдың тұсында-ақ Абай өзіне дейінгі ойшылдардың еңбегін зерттеп, олардың шығармаларын аудару барысында қазақ әдебиетінде жаңаша жазба стиль қалыптастырғаны мақалада қарастырылады. Абай өз халқының жағдайына байланысты ой-толғаныстарын қарасөз, философиялық өлеңдері арқылы, толық адам концепциясы негізінде көрсетіп, жастарды жарқын болашақты құруға, білімге, рухани дамуға шақырғаны сөз етіледі. Ақынның өлеңдері терең философиялық сарында жазылып, әлеуметтік-тарихи жағдайлар жайында көзқарасын білдіретіні арнайы сөз болады. Ақынның шығармашылығына деген қызығушылық XX ғасырдан бастап, ақын шығармалары баспаға шыққан тұста кең өріс ала бастағаны дәлелденеді. Абайдың өлеңдері мен қарасөздері көптеген тілдерге аударылып, қазақ тілі мен әдебиетінің, қазақ елінің тарихының даңқын асқақтата түскені аталады. Алайда Абайдың ағылшын тіліндегі аудармалары тікелей қазақ тілінен емес, орыс тілінен ағылшын тіліне аударылуына байланысты, түпнұсқа мәтін мен аударма мәтінде мағынасына, философиялық көзқарастың оқырманға толық нақты жеткізілмеуі, ақынның түпкі идеясының ашылмай, бұрмаланып кетуі сынды кемшіліктер мақалада жан-жақты талданып көрсетіледі. Қазақ тілінен орыс тіліне аударылған шығармалардың да Абайдың деңгейіне жетпей, әлі де сапалы аударманың қажет екендігі ұсыныс ретінде беріледі.

https://doi.org/10.48081/VLXW3789

2023

Выпуск 1

Мақалада жан, рух туралы мифологиялық, философиялық, поэтикалық таным негіздері назарға алынады. Көне дәуір ойшылы Платонның жан туралы пайымына және мифтік танымдағы түсініктерге шолу жасалып, поэтикалық кеңістіктегі жан концепциясының интерпретациясы талданады. Талдау барысында жан мен тән туралы тұжырым негіздері түсіндіріліп, Платонның жанның үш бөлшегі және екі өлшемі туралы пікірлері қамтылады. Ақыл, ерік, сезім ұғымдарымен сипатталатын жанның бөлшектері адам баласы үшін қандай қызмет атқаратынын айқындаған Платон ілімі мифтік санамен салыстырылып, көне мысырлық таныммен сабақтастырылады. Талдауға сондай-ақ философиялық пайым, мифтік таныммен салыстырыла поэтологиялық жүйедегі жанның болмысы қарастырылады. Ұлы суреткер Абайдың көркемдік-философиялық тұжырымында ежелгі түсініктен бастау алып, барынша тереңдеген жан концепциясы ерекше орын алатыны ғылыми тұрғыда зерделенеді. Жалпыадамзаттық танымда орныққан сенім – жанның яки рухтың мәңгіліктігі, ажалсыздығы. Адамзаттық биік мұрат – жан тазалығы, рух кемелдігі. Санада сақталған осы ұғым өмірлік қағидаға айналғанына қаншама ғасырлар өтті. Осы қатарда қазақ ұлттық поэзиясының ұлы тұлғасы, ойшыл ақын Абай өлеңдеріндегі жан концепциясын айтуға болады. Абай поэзиясында жан мен тәннің «мен» және «менікі» ұғымдарымен анықталатыны, жанның бөлшектері «ақыл», «қайрат», «жүрек» ұғымдарымен бейнелетіні талдау нысанына алынып, осы бағытта ой қорытылып, тұжырымдар жасалады.

https://doi.org/10.48081/URTD3257

2023

Выпуск 1

Бұл мақалада қазақ әдебиеттану ғылымының үш саласын (әдебиет теориясы, тарихы мен сынын) дамытуға өзіндік үлес қосқан академик Қажым Жұмалиевтің фольклортану саласындағы ізденістерін саралауға талпындық. Қажым Жұмалиев өткен ғасырдың қырқыншы жылдары-ақ ғылыми-педагогикалық қызмет жолында көрнекті қаламгер, зерделі ғалым және ұлағатты ұстаз ретінде танылады. Академик Қ. Жұмалиев Махамбеттану негізін салып, Абай поэзиясының тілін зерделеп, ХVIII-ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті өкілдерінің шығармашылығын тереңірек зерттеп, ұлттық фольклортану ілімін ғылыми негізде қалыптастыруға атсалысады. Саналы ғұмырын сөз өнерін зерттеуге арнаған ғалым артында мол ғылыми мұра қалдырады. Жазылымда әдебиеттанушы ғалым Қ. Жұмалиевтің қазақ фольклортану ғылымына қатысты ой-толғамдары жинақталған және ауыз әдебиетінің парадигмалық сипатын ашатын зерттеу еңбектеріне шолу жасадық. Ғалым Қ. Жұмалиев ХХ ғасырдың 40 жылдары С. Сейфуллин, М. Әуезов пен С. Мұқановтардың фольклорлық мұралар туралы зерттеу еңбектерінен кейін халық шығармашылығын мектеп оқулықтары аясында зерттеп, осы оқулықтар негізінде фольклортанушылық сындарлы ойларын ортаға салады. Қ. Жұмалиевтің тікелей фольклористика ғылымына қатысты зерттеу еңбектері: 1941 жылы жарық көрген орта мектептің сегізінші класына арналған «Қазақ әдебиеті» оқулығы, «Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері» атты монографиясы, «Әдебиет теориясы» оқу құралы, Махамбет Өтемісұлы шығармашылығы, Абай поэзиясы, ХІХ ғасыр ақын-жырауларының шығармашылығы туралы ғылыми мақалаларында ішінара фольклортанушылық ой-тұжырымдары айтылады. Жоғарыда айтылған зерттеулерінде ғалым Қ. Жұмалиев қазақ фольклористикасының барлық жанрларына ғылыми түсініктеме беріп, поэзиялық және прозалық жанрларды іштей жіктеп, айтыс, шешендік сөздер туралы ғылыми талдау жүргізеді. Асылы, академик Қ. Жұмалиев қазақ фольклортанушылары арасында эпостың жанрлық сипаттарына ерекше көңіл бөлді. Ол эпостың генезисіне, табиғатына және негізгі сипаттарына қатысты дәйекті тұжырымдар берген және батырлық эпостар нұсқаларын салыстыра отырып, нақты талдаулар жүргізген зерттеуші болды. Академик Қажым Жұмалиевтің фольклортанудағы қажырлы ізденістер нәтижесінде келесідей ғылыми ілгерілеуге қол жеткізді: мектеп оқулығын жазу арқылы төл фольклор жанрларының тегі мен табиғатын ашты, эпостар, оның типологиясы мен ерекшеліктерін зерделеді, әдебиет теориясы аясында фольклорлық поэзия мен прозаның көркемдік ерекшелігі, тіл бейнелігі, образдар жүйесін айқындады, фольклор мен әдебиеттегі дәстүр жалғастығы және сабақтастық мәселелерін тереңірек зерттеді.

https://doi.org/10.48081/JKET2923

2023

Выпуск 1

Бұл мақалада «Қобыланды батыр» жырындағы этнографизмдер жинақталып, қолданыс аясы тұрғысынан түрлері жіктеліп, танымдық мәні айқындалды. Қазақ этнографиясының маңызды қабаттарының бірі – этнографизмдерді кешенді зерттеудің өзіндік тәжірибесін ұсынатын бұл мақалада зерттеуші-ғалымдар Ә.Қайдар, Ж.Манкеева, З. Сәніктің еңбектері басшылыққа алынды. Аталған еңбектерде этнографимзмдер тарихпен, мәдениетпен, өнермен бірлікте талданылған, сондай-ақ қазақ тілінің этнографиялық лексикасын қалыптастырудың құрылымы, негізгі әдістері мен түрлері егжей-тегжейлі қарастырылған. Осы теориялық еңбектерді басшылыққа ала отырып, осы еңбектердің негізінде мақалада батырлық жырдан жинақталған этнографизмдер тақырыптық топтарға жіктеліп, олардың танымдық сипаты қарастырылады. Зерттеудің теориялық маңыздылығы батырлық жырдан жинақталған этнографиялық лексика номинациясының қолданыс аясындағы түрлерінің жіктеліп, танымдық сипатының анықталатындығында. Зерттеудің практикалық құндылығы батырлық жырдан жинақталған этнографизмдер және олардың анықталған сипатты белгілері қазақ тілінің түсіндірме, этнолингвистикалық сөздіктерін құрастыруда және этнографиялық глоссарийлердің тізімін толтыру, олардың мағынасын нақтылау, сондай-ақ оларды қазақ әдеби тіліне енгізу мақсатында қолдануға болатындығымен анықталады. Мақала нәтижелері қазақ тілінің сөздік құрамын, тарихи лексикологиясын, қазақ этнографиясын зерттеуге өзіндік бір үлес қосады және қазақ тіл білімінің перспективалы бағыттарының бірі ретінде этнолингвистиканың дамуына ықпал етеді.

https://doi.org/10.48081/LMHL5224

2023

Выпуск 1

Мақалада белгілі әдебиеттанушы, қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінің іргетасын нығайтушы әдіскер, ғалым Қ. Жүсіптің еңбектерінің қазіргі әдебиеттану саласындағы өзіндік орны, ерекшелігі сөз болып, ғалым-жазушының көркем туындылары тіліндегі әдеби теориялық құбылыстар талданып, баяндалады. Жазушының көркем туындыларының әдеби тілдік қолданыстарындағы типологиялық байланыс түрлері, тартыс негіздері екшеленген. Аталған мақалада, сонымен қабат жазушының белгілі бір ортадағы жастардың қарым-қатынасы, олардың мінез-құлықтық ерекшеліктері, психологиялық өзгешеліктерін шебер тілмен суреттеуі де қарастырылған. Жазушының көркем шығармаларындағы студент жастардың психологиялық ойлау деңгейлері, белгілі ортада қалай ұстанымдық көрсету түрліліктері де әдеби-теориялық негізде талданады. Сонымен қатар, мақалада жазушының тіл қолдану шеберлігі де талдауға түсіп, әдеби тартыс, әдеби портрет, кейіпкердің мінезі, әдеби ұстаным, әдеби толғаныс, әдеби суреттеу, әдеби тартыс, әдеби негіздеме, қарым-қатынас негіздемелері, т.б. әдеби стильдік қызмет түрлерін нақты белгілеу де қамтылған. Мақалада жазушы Қ.П.Жүсіп көркем туындыларында шебер қолданылған әдеби суреттемелер жазушының реалистік өмірді көрсетуінің бірден-бір айғағы ретінде алынған. Жазушының жастардың ішкі жан-дүниесін дөп басып суреттей білуі, оның жастардың психологиясын жетік білетіндігі, жас студенттердің өмір сүру тәжірибесінен мол хабардар екендігі де баяндалады.

https://doi.org/10.48081/BANJ1452

2023

Выпуск 1